دفتر چهارم مثنوی معنوی

مصطفی می‌گفت پیش جبرئیل که چنانک صورت تست ای خلیل مر مرا بنما تو محسوس آشکار تا ببینم مر ترا نظاره‌وار گفت نتوانی و طاقت نبودت حس ضعیفست و تنک سخت آیدت گفت بنما تا ببیند این جسد تا چد حد حس نازکست و بی‌مدد آدمی را هست حس تن سقیم لیک در باطن یکی خلقی عظیم بر مثال سنگ و...

مورکی بر کاغذی دید او قلم گفت با مور دگر این راز هم که عجایب نقشها آن کلک کرد هم‌چو ریحان و چو سوسن‌زار و ورد گفت آن مور اصبعست آن پیشه‌ور وین قلم در فعل فرعست و اثر گفت آن مور سوم کز بازوست که اصبع لاغر ز زورش نقش بست هم‌چنین می‌رفت بالا تا یکی مهتر موران فطن بود...

رفت ذوالقرنین سوی کوه قاف دید او را کز زمرد بود صاف گرد عالم حلقه گشته او محیط ماند حیران اندر آن خلق بسیط گفت تو کوهی دگرها چیستند که به پیش عظم تو بازیستند گفت رگهای من‌اند آن کوهها مثل من نبوند در حسن و بها من به هر شهری رگی دارم نهان بر عروقم بسته اطراف جهان حق چو...

این سخن پایان ندارد موسیا هین رها کن آن خران را در گیا تا همه زان خوش علف فربه شوند هین که گرگانند ما را خشم‌مند نالهٔ گرگان خود را موقنیم این خران را طعمهٔ ایشان کنیم این خران را کیمیای خوش دمی از لب تو خواست کردن آدمی تو بسی کردی به دعوت لطف و جود آن خران را طالع و...

آمده اول به اقلیم جماد وز جمادی در نباتی اوفتاد سالها اندر نباتی عمر کرد وز جمادی یاد ناورد از نبرد وز نباتی چون به حیوانی فتاد نامدش حال نباتی هیچ یاد جز همین میلی که دارد سوی آن خاصه در وقت بهار و ضیمران هم‌چو میل کودکان با مادران سر میل خود نداند در لبان هم‌چو میل...

که آمدش پیغام از وحی مهم که کژی بگذار اکنون فاستقم این درخت تن عصای موسیست که امرش آمد که بیندازش ز دست تا ببینی خیر او و شر او بعد از آن بر گیر او را ز امر هو پیش از افکندن نبود او غیر چوب چون به امرش بر گرفتی گشت خوب اول او بد برگ‌افشان بره را گشت معجز آن گروه غره...

آن زنی می‌خواست تا با مول خود بر زند در پیش شوی گول خود پس به شوهر گفت زن کای نیکبخت من برآیم میوه چیدن بر درخت چون برآمد بر درخت آن زن گریست چون ز بالا سوی شوهر بنگریست گفت شوهر را کای مابون رد کیست آن لوطی که بر تو می‌فتد تو به زیر او چو زن بغنوده‌ای ای فلان تو خود...

گفت قبطی تو دعایی کن که من از سیاهی دل ندارم آن دهن که بود که قفل این دل وا شود زشت را در بزم خوبان جا شود مسخی از تو صاحب خوبی شود یا بلیسی باز کروبی شود یا بفر دست مریم بوی مشک یابد و تری و میوه شاخ خشک سبطی آن دم در سجود افتاد و گفت کای خدای عالم جهر و نهفت جز تو...

من شنیدم که در آمد قبطیی از عطش اندر وثاق سبطیی گفت هستم یار و خویشاوند تو گشته‌ام امروز حاجتمند تو زانک موسی جادوی کرد و فسون تا که آب نیل ما را کرد خون سبطیان زو آب صافی می‌خورند پیش قبطی خون شد آب از چشم‌بند قبط اینک می‌مرند از تشنگی از پی ادبار خود یا بدرگی بهر...

گفت استر راست گفتی ای شتر این بگفت و چشم کرد از اشک پر ساعتی بگریست و در پایش فتاد گفت ای بگزیدهٔ رب العباد چه زیان دارد گر از فرخندگی در پذیری تو مرا دربندگی گفت چون اقرار کردی پیش من رو که رستی تو ز آفات زمن دادی انصاف و رهیدی از بلا تو عدو بودی شدی ز اهل ولا خوی بد...

اشتری را دید روزی استری چونک با او جمع شد در آخری گفت من بسیار می‌افتم برو در گریوه و راه و در بازار و کو خاصه از بالای که تا زیر کوه در سر آیم هر زمانی از شکوه کم همی‌افتی تو در رو بهر چیست یا مگر خود جان پاکت دولتیست در سر آیم هر دم و زانو زنم پوز و زانو زان خطا پر...

پس برو خاموش باش از انقیاد زیر ظل امر شیخ و اوستاد ورنه گر چه مستعد و قابلی مسخ گردی تو ز لاف کاملی هم ز استعداد وا مانی اگر سر کشی ز استاد راز و با خبر صبر کن در موزه دوزی تو هنوز ور بوی بی‌صبر گردی پاره‌دوز کهنه‌دوزان گر بدیشان صبر و حلم جمله نودوزان شدندی هم به علم...

پیش‌بینی این خرد تا گور بود وآن صاحب دل به نفخ صور بود این خرد از گور و خاکی نگذرد وین قدم عرصهٔ عجایب نسپرد زین قدم وین عقل رو بیزار شو چشم غیبی جوی و برخوردار شو هم‌چو موسی نور کی یابد ز جیب سخرهٔ استاد و شاگردان کتاب زین نظر وین عقل ناید جز دوار پس نظر بگذار و...

هم‌چو پیغامبر ز گفتن وز نثار توبه آرم روز من هفتاد بار لیک آن مستی شود توبه‌شکن منسی است این مستی تن جامه کن حکمت اظهار تاریخ دراز مستیی انداخت در دانای راز راز پنهان با چنین طبل و علم آب جوشان گشته از جف القلم رحمت بی‌حد روانه هر زمان خفته‌اید از درک آن ای مردمان...

هم‌چو پوران عزیز اندر گذر آمده پرسان ز احوال پدر گشته ایشان پیر و باباشان جوان پس پدرشان پیش آمد ناگهان پس بپرسیدند ازو کای ره‌گذر از عزیر ما عجب داری خبر که کسی‌مان گفت که امروز آن سند بعد نومیدی ز بیرون می‌رسد گفت آری بعد من خواهد رسید آن یکی خوش شد چو این مژده شنید...

کل عالم صورت عقل کلست کوست بابای هر آنک اهل قل است چون کسی با عقل کل کفران فزود صورت کل پیش او هم سگ نمود صلح کن با این پدر عاقی بهل تا که فرش زر نماید آب و گل پس قیامت نقد حال تو بود پیش تو چرخ و زمین مبدل شود من که صلحم دایما با این پدر این جهان چون جنتستم در نظر هر...

هم‌چنان کن زاهد اندر سال قحط بود او خندان و گریان جمله رهط پس بگفتندش چه جای خنده است قحط بیخ مؤمنان بر کنده است رحمت از ما چشم خود بر دوختست ز آفتاب تیز صحرا سوختست کشت و باغ و رز سیه استاده است در زمین نم نیست نه بالا نه پست خل می‌میرند زین قحط و عذاب ده ده و صد صد...

ای برادر دانک شه‌زاده توی در جهان کهنه زاده از نوی کابلی جادو این دنیاست کو کرد مردان را اسیر رنگ و بو چون در افکندت دریغ آلوده روذ دم به دم می‌خوان و می‌دم قل اعوذ تا رهی زین جادوی و زین قلق استعاذت خواه از رب الفلق زان نبی دنیات را سحاره خواند کو به افسون خلق را در...

او شنیده بود از دور این خبر که اسیر پیرزن گشت آن پسر کان عجوزه بود اندر جادوی بی‌نظیر و آمن از مثل و دوی دست بر بالای دستست ای فتی در فن و در زور تا ذات خدا منتهای دستها دست خداست بحر بی‌شک منتهای سیلهاست هم ازو گیرند مایه ابرها هم بدو باشد نهایت سیل را گفت شاهش کین...

مادر شه‌زاده گفت از نقص عقل شرط کفویت بود در عقل نقل تو ز شح و بخل خواهی وز دها تا ببندی پور ما را بر گدا گفت صالح را گدا گفتن خطاست کو غنی القلب از داد خداست در قناعت می‌گریزد از تقی نه از لیمی و کسل هم‌چون گدا قلتی کان از قناعت وز تقاست آن ز فقر و قلت دونان جداست...

پس عروسی خواست باید بهر او تا نماید زین تزوج نسل رو گر رود سوی فنا این باز باز فرخ او گردد ز بعد باز باز صورت او باز گر زینجا رود معنی او در ولد باقی بود بهر این فرمود آن شاه نبیه مصطفی که الولد سر ابیه بهر این معنی همه خلق از شغف می‌بیاموزند طفلان را حرف تا بماند آن...

پادشاهی داشت یک برنا پسر باطن و ظاهر مزین از هنر خواب دید او کان پسر ناگه بمرد صافی عالم بر آن شه گشت درد خشک شد از تاب آتش مشک او که نماند از تف آتش اشک او آنچنان پر شد ز دود و درد شاه که نمی‌یابید در وی راه آه خواست مردن قالبش بی‌کار شد عمر مانده بود شه بیدار شد...

هست بازیهای آن شیر علم مخبری از بادهای مکتتم گر نبودی جنبش آن بادها شیر مرده کی بجستی در هوا زان شناسی باد را گر آن صباست یا دبورست این بیان آن خفاست این بدن مانند آن شیر علم فکر می‌جنباند او را دم به دم فکر کان از مشرق آید آن صباست وآنک از مغرب دبور با وباست مشرق این...

جوهر صدقت خفی شد در دروغ هم‌چو طعم روغن اندر طعم دوغ آن دروغت این تن فانی بود راستت آن جان ربانی بود سالها این دوغ تن پیدا و فاش روغن جان اندرو فانی و لاش تا فرستد حق رسولی بنده‌ای دوغ را در خمره جنباننده‌ای تا بجنباند به هنجار و به فن تا بدانم من که پنهان بود من یا...

گفت موسی ای خداوند حساب نقش کردی باز چون کردی خراب نر و ماده نقش کردی جان‌فزا وانگهان ویران کنی این را چرا گفت حق دانم که این پرسش ترا نیست از انکار و غفلت وز هوا ورنه تادیب و عتابت کردمی بهر این پرسش ترا آزردمی لیک می‌خواهی که در افعال ما باز جویی حکمت و سر بقا تا از...

من خلیل وقتم و او جبرئیل من نخواهم در بلا او را دلیل او ادب ناموخت از جبریل راد که بپرسید از خلیل حق مراد که مرادت هست تا یاری کنم ورنه بگریزم سبکباری کنم گفت ابراهیم نی رو از میان واسطه زحمت بود بعد العیان بهر این دنیاست مرسل رابطه مؤمنان را زانک هست او واسطه هر دل...

پادشاهی بر ندیمی خشم کرد خواست تا از وی برآرد دود و گرد کرد شه شمشیر بیرون از غلاف تا زند بر وی جزای آن خلاف هیچ کس را زهره نه تا دم زند یا شفیعی بر شفاعت بر تند جز عمادالملک نامی در خواص در شفاعت مصطفی‌وارانه خاص بر جهید و زود در سجده فتاد در زمان شه تیغ قهر از کف...

گفت موسی را به وحی دل خدا کای گزیده دوست می‌دارم ترا گفت چه خصلت بود ای ذوالکرم موجب آن تا من آن افزون کنم گفت چون طفلی به پیش والده وقت قهرش دست هم در وی زده خود نداند که جز او دیار هست هم ازو مخمور هم از اوست مست مادرش گر سیلیی بر وی زند هم به مادر آید و بر وی تند...

هیچ نقاشی نگارد زین نقش بی امید نفع بهر عین نقش بلک بهر میهمانان و کهان که به فرجه وارهند از اندهان شادی بچگان و یاد دوستان دوستان رفته را از نقش آن هیچ کوزه‌گر کند کوزه شتاب بهر عین کوزه نه بر بوی آب هیچ کاسه گر کند کاسه تمام بهر عین کاسه نه بهر طعام هیچ خطاطی نویسد...

دی یکی می‌گفت عالم حادثست فانیست این چرخ و حقش وارثست فلسفیی گفت چون دانی حدوث حادثی ابر چون داند غیوث ذره‌ای خود نیستی از انقلاب تو چه می‌دانی حدوث آفتاب کرمکی کاندر حدث باشد دفین کی بداند آخر و بدو زمین این به تقلید از پدر بشنیده‌ای از حماقت اندرین پیچیده‌ای چیست...

هر کجا خدا دوزخ کند اوج را بر مرغ دام و فخ کند هم ز دندانت برآید دردها تا بگویی دوزخست و اژدها یا کند آب دهانت را عسل که بگویی که بهشتست و حلل از بن دندان برویاند شکر تا بدانی قوت حکم قدر پس به دندان بی‌گناهان را مگز فکر کن از ضربت نامحترز نیل را بر قبطیان حق خون کند...

آن امیران عرب گرد آمدند نزد پیغامبر منازع می‌شدند که تو میری هر یک از ما هم امیر بخش کن این ملک و بخش خود بگیر هر یکی در بخش خود انصاف‌جو تو ز بخش ما دو دست خود بشو گفت میری مر مرا حق داده است سروری و امر مطلق داده است کین قران احمدست و دور او هین بگیرید امر او را...

گفت موسی لطف بنمودیم وجود خود خداوندیت را روزی نبود آن خداوندی که نبود راستین مر ورا نه دست دان نه آستین آن خداوندی که دزدیده بود بی دل و بی جان و بی دیده بود آن خداوندی که دادندت عوام باز بستانند از تو هم‌چو وام ده خداوندی عاریت به حق تا خداوندیت بخشد...

دوست از دشمن همی نشناخت او نرد را کورانه کژ می‌باخت او دشمن تو جز تو نبود این لعین بی‌گناهان را مگو دشمن به کین پیش تو این حالت بد دولتست که دوادو اول و آخر لتست گر ازین دولت نتازی خز خزان این بهارت را همی آید خزان مشرق و مغرب چو تو بس دیده‌اند که سر ایشان ز تن...

گفت با هامان چون تنهااش بدید جست هامان و گریبان را درید بانگها زد گریه‌ها کرد آن لعین کوفت دستار و کله را بر زمین که چگونه گفت اندر روی شاه این چنین گستاخ آن حرف تباه جمله عالم را مسخر کرده تو کار را با بخت چون زر کرده تو از مشارق وز مغارب بی‌لجاج سوی تو آرند سلطانان...

یک زنی آمد به پیش مرتضی گفت شد بر ناودان طفلی مرا گرش می‌خوانم نمی‌آید به دست ور هلم ترسم که افتد او به پست نیست عاقل تا که دریابد چون ما گر بگویم کز خطر سوی من آ هم اشارت را نمی‌داند به دست ور بداند نشنود این هم به دست بس نمودم شیر و پستان را بدو او همی گرداند از من...

باز اسپیدی به کمپیری دهی او ببرد ناخنش بهر بهی ناخنی که اصل کارست و شکار کور کمپیری ببرد کوروار که کجا بودست مادر که ترا ناخنان زین سان درازست ای کیا ناخن و منقار و پرش را برید وقت مهر این می‌کند زال پلید چونک تتماجش دهد او کم خورد خشم گیرد مهرها را بر درد که چنین...

باز گفت او این سخن با ایسیه گفت جان افشان برین ای دل‌سیه بس عنایتهاست متن این مقال زود در یاب ای شه نیکو خصال وقت کشت آمد زهی پر سود کشت این بگفت و گریه کرد و گرم گشت بر جهید از جا و گفتا بخ لک آفتابی تاجر گشتت ای کلک عیب کل را خود بپوشاند کلاه خاصه چون باشد کله...

احمد آخر زمان را انتقال در ربیع اول آید بی جدال چون خبر یابد دلش زین وقت نقل عاشق آن وقت گردد او به عقل چون صفر آید شود شاد از صفر که پس این ماه می‌سازم سفر هر شبی تا روز زین شوق هدی ای رفیق راه اعلی می‌زدی گفت هر کس که مرا مژده دهد چون صفر پای از جهان بیرون نهد که...

چونک با کودک سر و کارم فتاد هم زبان کودکان باید گشاد که برو کتاب تا مرغت خرم یا مویز و جوز و فستق آورم جز شباب تن نمی‌دانی به کیر این جوانی را بگیر ای خر شعیر هیچ آژنگی نیفتد بر رخت تازه ماند آن شباب فرخت نه نژند پیریت آید برو نه قد چون سرو تو گردد دوتو نه شود زور...

دیدم اندر خانه من نقش و نگار بودم اندر عشق خانه بی‌قرار بودم از گنج نهانی بی‌خبر ورنه دستنبوی من بودی تبر آه گر داد تبر را دادمی این زمان غم را تبرا دادمی چشم را بر نقش می‌انداختم هم‌چو طفلان عشقها می‌باختم پس نکو گفت آن حکیم کامیار که تو طفلی خانه پر نقش و نگار در...

خانه بر کن کز عقیق این یمن صد هزاران خانه شاید ساختن گنج زیر خانه است و چاره نیست از خرابی خانه مندیش و مه‌ایست که هزاران خانه از یک نقد گنج توان عمارت کرد بی‌تکلیف و رنج عاقبت این خانه خود ویران شود گنج از زیرش یقین عریان شود لیک آن تو نباشد زانک روح مزد ویران...

گفت موسی که اولین آن چهار صحتی باشد تنت را پایدار این علل‌هایی که در طب گفته‌اند دور باشد از تنت ای ارجمند ثانیا باشد ترا عمر دراز که اجل دارد ز عمرت احتراز وین نباشد بعد عمر مستوی که بناکام از جهان بیرون روی بلک خواهان اجل چون طفل شیر نه ز رنجی که ترا دارد اسیر...

هین ز من بپذیر یک چیز و بیار پس ز من بستان عوض آن را چهار گفت ای موسی کدامست آن یکی شرح کن با من از آن یک اندکی گفت آن یک که بگویی آشکار که خدایی نیست غیر کردگار خالق افلاک و انجم بر علا مردم و دیو و پری و مرغ را خالق دریا و دشت و کوه و تیه ملکت او بی‌حد و او بی‌شبیه...

هین مکن زین پس فراگیر احتراز که ز بخشایش در توبه‌ست باز توبه را از جانب مغرب دری باز باشد تا قیامت بر وری تا ز مغرب بر زند سر آفتاب باز باشد آن در از وی رو متاب هست جنت را ز رحمت هشت در یک در توبه‌ست زان هشت ای پسر آن همه گه باز باشد گه فراز وآن در توبه نباشد جز که...

ز آهن تیره بقدرت می‌نمود واقعاتی که در آخر خواست بود تا کنی کمتر تو آن ظلم و بدی آن همی‌دیدی و بتر می‌شدی نقشهای زشت خوابت می‌نمود می‌رمیدی زان و آن نقش تو بود هم‌چو آن زنگی که در آیینه دید روی خود را زشت و بر آیینه رید که چه زشتی لایق اینی و بس زشتیم آن تواست ای کور...

پس چو آهن گرچه تیره‌هیکلی صیقلی کن صیقلی کن صیقلی تا دلت آیینه گردد پر صور اندرو هر سو ملیحی سیمبر آهن ار چه تیره و بی‌نور بود صیقلی آن تیرگی از وی زدود صیقلی دید آهن و خوش کرد رو تا که صورتها توان دید اندرو گر تن خاکی غلیظ و تیره است صیقلش کن زانک صیقل گیره است تا...

حمله بردند اسپه جسمانیان جانب قلعه و دز روحانیان تا فرو گیرند بر دربند غیب تا کسی ناید از آن سو پاک‌جیب غازیان حملهٔ غزا چون کم برند کافران برعکس حمله آورند غازیان غیب چون از حلم خویش حمله ناوردند بر تو زشت‌کیش حمله بردی سوی دربندان غیب تا نیایند این طرف مردان غیب چنگ...

چنبرهٔ دید جهان ادراک تست پردهٔ پاکان حس ناپاک تست مدتی حس را بشو ز آب عیان این چنین دان جامه‌شوی صوفیان چون شدی تو پاک پرده بر کند جان پاکان خویش بر تو می‌زند جمله عالم گر بود نور و صور چشم را باشد از آن خوبی خبر چشم بستی گوش می‌آری به پیش تا نمایی زلف و رخسارهٔ به...

آن یکی آمد زمین را می‌شکافت ابلهی فریاد کرد و بر نتافت کین زمین را از چه ویران می‌کنی می‌شکافی و پریشان می‌کنی گفت ای ابله برو و بر من مران تو عمارت از خرابی باز دان کی شود گلزار و گندم‌زار این تا نگردد زشت و ویران این زمین کی شود بستان و کشت و برگ و بر تا نگردد نظم...

عقل ضد شهوتست ای پهلوان آنک شهوت می‌تند عقلش مخوان وهم خوانش آنک شهوت را گداست وهم قلب نقد زر عقلهاست بی‌محک پیدا نگردد وهم و عقل هر دو را سوی محک کن زود نقل این محک قرآن و حال انبیا چون منحک مر قلب را گوید بیا تا ببینی خویش را ز آسیب من که نه‌ای اهل فراز و شیب من عقل...

عقل می‌گفتش حماقت با توست با حماقت عقل را آید شکست عقل را باشد وفای عهدها تو نداری عقل رو ای خربها عقل را یاد آید از پیمان خود پردهٔ نسیان بدراند خرد چونک عقلت نیست نسیان میر تست دشمن و باطل کن تدبیر تست از کمی عقل پروانهٔ خسیس یاد نارد ز آتش و سوز و حسیس چونک پرش...

گفت ماهی دگر وقت بلا چونک ماند از سایهٔ عاقل جدا کو سوی دریا شد و از غم عتیق فوت شد از من چنان نیکو رفیق لیک زان نندیشم و بر خود زنم خویشتن را این زمان مرده کنم پس برآرم اشکم خود بر زبر پشت زیر و می‌روم بر آب بر می‌روم بر وی چنانک خس رود نی بسباحی چنانک کس رود مرده...

آن یکی مرغی گرفت از مکر و دام مرغ او را گفت ای خواجهٔ همام به تو بسی گاوان و میشان خورده‌ای تو بسی اشتر به قربان کرده‌ای تو نگشتی سیر زانها در زمن هم نگردی سیر از اجزای من هل مرا تا که سه پندت بر دهم تا بدانی زیرکم یا ابلهم اول آن پند هم در دست تو ثانیش بر بام کهگل...

آن یکی در وقت استنجا بگفت که مرا با بوی جنت دار جفت گفت شخصی خوب ورد آورده‌ای لیک سوراخ دعا گم کرده‌ای این دعا چون ورد بینی بود چون ورد بینی را تو آوردی به کون رایحهٔ جنت ز بینی یافت حر رایحهٔ جنت کم آید از دبر ای تواضع برده پیش ابلهان وی تکبر برده تو پیش شهان آن تکبر...

در وضو هر عضو را وردی جدا آمدست اندر خبر بهر دعا چونک استنشاق بینی می‌کنی بوی جنت خواه از رب غنی تا ترا آن بو کشد سوی جنان بوی گل باشد دلیل گلبنان چونک استنجا کنی ورد و سخن این بود یا رب تو زینم پاک کن دست من اینجا رسید این را بشست دستم اندر شستن جانست سست ای ز تو کس...

قصهٔ آن آبگیرست ای عنود که درو سه ماهی اشگرف بود در کلیله خوانده باشی لیک آن قشر قصه باشد و این مغز جان چند صیادی سوی آن آبگیر برگذشتند و بدیدند آن ضمیر پس شتابیدند تا دام آورند ماهیان واقف شدند و هوشمند آنک عاقل بود عزم راه کرد عزم راه مشکل ناخواه کرد گفت با اینها...

عاقل آن باشد که او با مشعله‌ست او دلیل و پیشوای قافله‌ست پیرو نور خودست آن پیش‌رو تابع خویشست آن بی‌خویش‌رو مؤمن خویشست و ایمان آورید هم بدان نوری که جانش زو چرید دیگری که نیم‌عاقل آمد او عاقلی را دیدهٔ خود داند او دست در وی زد چو کور اندر دلیل تا بدو بینا شد و چست و...

حکم اغلب راست چون غالب بدند تیغ را از دست ره‌زن بستدند گفت پیغامبر کای ظاهرنگر تو مبین او را جوان و بی‌هنر ای بسا ریش سیاه و مردت پیر ای بسا ریش سپید و دل چو قیر عقل او را آزمودم بارها کرد پیری آن جوان در کارها پیر پیر عقل باشد ای پسر نه سپیدی موی اندر ریش و سر از...

پرتو مستی بی‌حد نبی چون بزد هم مست و خوش گشت آن غبی لاجرم بسیارگو شد از نشاط مست ادب بگذاشت آمد در خباط نه همه جا بی‌خودی شر می‌کند بی‌ادب را می چنان‌تر می‌کند گر بود عاقل نکو فر می‌شود ور بود بدخوی بتر می‌شود لیک اغلب چون بدند و ناپسند بر همه می را محرم...

با مریدان آن فقیر محتشم بایزید آمد که نک یزدان منم گفت مستانه عیان آن ذوفنون لا اله الا انا ها فاعبدون چون گذشت آن حال گفتندش صباح تو چنین گفتی و این نبود صلاح گفت این بار ار کنم من مشغله کاردها بر من زنید آن دم هله حق منزه از تن و من با تنم چون چنین گویم بباید کشتنم...

در حضور مصطفای قندخو چون ز حد برد آن عرب از گفت و گو آن شه والنجم و سلطان عبس لب گزید آن سرد دم را گفت بس دست می‌زند بهر منعش بر دهان چند گویی پیش دانای نهان پیش بینا برده‌ای سرگین خشک که بخر این را به جای ناف مشک بعر را ای گنده‌مغز گنده‌مخ زیر بینی بنهی و گویی که اخ...

چون پیمبر سروری کرد از هذیل از برای لشکر منصور خیل بوالفضولی از حسد طاقت نداشت اعتراض و لانسلم بر فراشت خلق را بنگر که چون ظلمانی‌اند در متاع فانیی چون فانی‌اند از تکبر جمله اندر تفرقه مرده از جان زنده‌اند از مخرقه این عجب که جان به زندان اندرست وانگهی مفتاح زندانش به...

یک سریه می‌فرستادش رسول به هر جنگ کافر و دفع فضول یک جوانی را گزید او از هذیل میر لشکر کردش و سالار خیل اصل لشکر بی‌گمان سرور بود قوم بی‌سرور تن بی‌سر بود این همه که مرده و پژمرده‌ای زان بود که ترک سرور کرده‌ای از کسل وز بخل وز ما و منی می‌کشی سر خویش را سر می‌کنی...

مشورت می‌کرد شخصی با کسی کز تردد وا ردهد وز محبسی گفت ای خوش‌نام غیر من بجو ماجرای مشورت با او بگو من عدوم مر ترا با من مپیچ نبود از رای عدو پیروز هیچ رو کسی جو که ترا او هست دوست دوست بهر دوست لاشک خیرجوست من عدوم چاره نبود کز منی کژ روم با تو نمایم دشمنی حارسی از...

نامهٔ دیگر نوشت آن بدگمان پر ز تشنیع و نفیر و پر فغان که یکی رقعه نبشتم پیش شه ای عجب آنجا رسید و یافت ره آن دگر را خواند هم آن خوب‌خد هم نداد او را جواب و تن بزد خشک می‌آورد او را شهریار او مکرر کرد رقعه پنج بار گفت حاجب آخر او بندهٔ شماست گر جوابش بر نویسی هم رواست...

هم‌چنان آمد که او فرموده بود بوالحسن از مردمان آن را شنود که حسن باشد مرید و امتم درس گیرد هر صباح از تربتم گفت من هم نیز خوابش دیده‌ام وز روان شیخ این بشنیده‌ام هر صباحی رو نهادی سوی گور ایستادی تا ضحی اندر حضور یا مثال شیخ پیشش آمدی یا که بی‌گفتی شکالش حل شدی تا یکی...

باد بر تخت سلیمان رفت کژ پس سلیمان گفت بادا کژ مغژ باد هم گفت ای سیلمان کژ مرو ور روی کژ از کژم خشمین مشو این ترازو بهر این بنهاد حق تا رود انصاف ما را در سبق از ترازو کم کنی من کم کنم تا تو با من روشنی من روشنم هم‌چنین تاج سلیمان میل کرد روز روشن را برو چون لیل کرد...

این بیابان خود ندارد پا و سر بی‌جواب نامه خستست آن پسر کای عجب چونم نداد آن شه جواب با خیانت کرد رقعه‌بر ز تاب رقعه پنهان کرد و ننمود آن به شاه کو منافق بود و آبی زیر کاه رقعهٔ دیگر نویسم ز آزمون دیگری جویم رسول ذو فنون بر امیر و مطبخی و نامه‌بر عیب بنهاده ز جهل آن...

صوفیی از فقر چون در غم شود عین فقرش دایه و مطعم شود زانک جنت از مکاره رسته است رحم قسم عاجزی اشکسته است آنک سرها بشکند او از علو رحم حق و خلق ناید سوی او این سخن آخر ندارد وان جوان از کمی اجرای نان شد ناتوان شاد آن صوفی که رزقش کم شود آن شبه‌ش در گردد و اویم شود زان...

گفت زین سو بوی یاری می‌رسد کاندرین ده شهریاری می‌رسد بعد چندین سال می‌زاید شهی می‌زند بر آسمانها خرگهی رویش از گلزار حق گلگون بود از من او اندر مقام افزون بود چیست نامش گفت نامش بوالحسن حلیه‌اش وا گفت ز ابرو و ذقن قد او و رنگ او و شکل او یک به یک واگفت از گیسو و رو...

آن شنیدی داستان بایزید که ز حال بوالحسن پیشین چه دید روزی آن سلطان تقوی می‌گذشت با مریدان جانب صحرا و دشت بوی خوش آمد مر او را ناگهان در سواد ری ز سوی خارقان هم بدانجا نالهٔ مشتاق کرد بوی را از باد استنشاق کرد بوی خوش را عاشقانه می‌کشید جان او از باد باده می‌چشید...

این طبیبان بدن دانش‌ورند بر سقام تو ز تو واقف‌ترند تا ز قاروره همی‌بینند حال که ندانی تو از آن رو اعتلال هم ز نبض و هم ز رنگ و هم ز دم بو برند از تو بهر گونه سقم پس طبیبان الهی در جهان چون ندانند از تو بی‌گفت دهان هم ز نبضت هم ز چشمت هم ز رنگ صد سقم بینند در تو...

آن یکی با دلق آمد از عراق باز پرسیدند یاران از فراق گفت آری بد فراق الا سفر بود بر من بس مبارک مژده‌ور که خلیفه داد ده خلعت مرا که قرینش باد صد مدح و ثنا شکرها و حمدها بر می‌شمرد تا که شکر از حد و اندازه ببرد پس بگفتندش که احوال نژند بر دروغ تو گواهی می‌دهند تن برهنه...

رفت پیش از نامه پیش مطبخی کای بخیل از مطبخ شاه سخی دور ازو وز همت او کین قدر از جری‌ام آیدش اندر نظر گفت بهر مصلحت فرموده است نه برای بخل و نه تنگی دست گفت دهلیزیست والله این سخن پیش شه خاکست هم زر کهن مطبخی ده گونه حجت بر فراشت او همه رد کرد از حرصی که داشت چون جری...

بو مسیلم گفت خود من احمدم دین احمد را به فن برهم زدم بو مسیلم را بگو کم کن بطر غرهٔ اول مشو آخر نگر این قلاوزی مکن از حرص جمع پس‌روی کن تا رود در پیش شمع شمع مقصد را نماید هم‌چو ماه کین طرف دانه‌ست یا خود دامگاه گر بخواهی ور نخواهی با چراغ دیده گردد نقش باز و نقش زاغ...

گفت موسی سحر هم حیران‌کنیست چون کنم کین خلق را تمییز نیست گفت حق تمییز را پیدا کنم عقل بی‌تمییز را بینا کنم گرچه چون دریا برآوردند کف موسیا تو غالب آیی لا تخف بود اندر عهده خود سحر افتخار چون عصا شد مار آنها گشت عار هر کسی را دعوی حسن و نمک سنگ مرگ آمد نمکها را محک...

زانک هر کره پی مادر رود تا بدان جنسیتش پیدا شود آدمی را شیر از سینه رسد شیر خر از نیم زیرینه رسد عدل قسامست و قسمت کردنیست این عجب که جبر نی و ظلم نیست جبر بودی کی پشیمانی بدی ظلم بودی کی نگهبانی بدی روز آخر شد سبق فردا بود راز ما را روز کی گنجا بود ای بکرده اعتماد...

گفت بنمودم دغل لیکن ترا از نصیحت باز گفتم ماجرا هم‌چنین دنیا اگر چه خوش شکفت بانگ زد هم بی‌وفایی خویش گفت اندرین کون و فساد ای اوستاد آن دغل کون و نصیحت آن فساد کون می‌گوید بیا من خوش‌پیم وآن فسادش گفته رو من لا شی‌ام ای ز خوبی بهاران لب گزان بنگر آن سردی و زردی خزان...

یک فقیهی ژنده‌ها در چیده بود در عمامهٔ خویش در پیچیده بود تا شود زفت و نماید آن عظیم چون در آید سوی محفل در حطیم ژنده‌ها از جامه‌ها پیراسته ظاهرا دستار از آن آراسته ظاهر دستار چون حلهٔ بهشت چون منافق اندرون رسوا و زشت پاره پاره دلق و پنبه و پوستین در درون آن عمامه بد...

قصه کوته کن برای آن غلام که سوی شه بر نوشتست او پیام قصه پر جنگ و پر هستی و کین می‌فرستد پیش شاه نازنین کالبد نامه‌ست اندر وی نگر هست لایق شاه را آنگه ببر گوشه‌ای رو نامه را بگشا بخوان بین که حرفش هست در خورد شهان گر نباشد درخور آن را پاره کن نامهٔ دیگر نویس و چاره کن...

هم‌چو مجنون‌اند و چون ناقه‌ش یقین می‌کشد آن پیش و این واپس به کین میل مجنون پیش آن لیلی روان میل ناقه پس پی کره دوان یک دم ار مجنون ز خود غافل بدی ناقه گردیدی و واپس آمدی عشق و سودا چونک پر بودش بدن می‌نبودش چاره از بی‌خود شدن آنک او باشد مراقب عقل بود عقل را سودای...

زانک استعداد تبدیل و نبرد بودش از پستی و آن را فوت کرد باز حیوان را چو استعداد نیست عذر او اندر بهیمی روشنیست زو چو استعداد شد کان رهبرست هر غذایی کو خورد مغز خرست گر بلادر خورد او افیون شود سکته و بی‌عقلیش افزون شود ماند یک قسم دگر اندر جهاد نیم حیوان نیم حی با رشاد...

در حدیث آمد که یزدان مجید خلق عالم را سه گونه آفرید یک گره را جمله عقل و علم و جود آن فرشته‌ست او نداند جز سجود نیست اندر عنصرش حرص و هوا نور مطلق زنده از عشق خدا یک گروه دیگر از دانش تهی هم‌چو حیوان از علف در فربهی او نبیند جز که اصطبل و علف از شقاوت غافلست و از شرف...

بود شاهی بود او را بنده‌ای مرده عقلی بود و شهوت‌زنده‌ای خرده‌های خدمتش بگذاشتی بد سگالیدی نکو پنداشتی گفت شاهنشه جرااش کم کنید ور بجنگد نامش از خط بر زنید عقل او کم بود و حرص او فزون چون جرا کم دید شد تند و حرون عقل بودی گرد خود کردی طواف تا بدیدی جرم خود گشتی معاف...

خواند مزمل نبی را زین سبب که برون آ از گلیم ای بوالهرب سر مکش اندر گلیم و رو مپوش که جهان جسمیست سرگردان تو هوش هین مشو پنهان ز ننگ مدعی که تو داری شمع وحی شعشعی هین قم اللیل که شمعی ای همام شمع اندر شب بود اندر قیام بی‌فروغت روز روشن هم شبست بی‌پناهت شیر اسیر ارنبست...

بدگهر را علم و فن آموختن دادن تیغی به دست راه‌زن تیغ دادن در کف زنگی مست به که آید علم ناکس را به دست علم و مال و منصب و جاه و قران فتنه آمد در کف بدگوهران پس غزا زین فرض شد بر مؤمنان تا ستانند از کف مجنون سنان جان او مجنون تنش شمشیر او واستان شمشیر را زان زشت‌خو آنچ...

پس سلیمان دید اندر گوشه‌ای نوگیاهی رسته هم‌چون خوشه‌ای دید بس نادر گیاهی سبز و تر می‌ربود آن سبزیش نور از بصر پس سلامش کرد در حال آن حشیش او جوابش گفت و بشکفت از خوشیش گفت نامت چیست برگو بی‌دهان گفت خروبست ای شاه جهان گفت اندر تو چه خاصیت بود گفت من رستم مکان ویران...

صوفیی در باغ از بهر گشاد صوفیانه روی بر زانو نهاد پس فرو رفت او به خود اندر نغول شد ملول از صورت خوابش فضول که چه خسپی آخر اندر رز نگر این درختان بین و آثار و خضر امر حق بشنو که گفتست انظروا سوی این آثار رحمت آر رو گفت آثارش دلست ای بوالهوس آن برون آثار آثارست و بس...

کندن گوری که کمتر پیشه بود کی ز فکر و حیله و اندیشه بود گر بدی این فهم مر قابیل را کی نهادی بر سر او هابیل را که کجا غایب کنم این کشته را این به خون و خاک در آغشته را دید زاغی زاغ مرده در دهان بر گرفته تیز می‌آمد چنان از هوا زیر آمد و شد او به فن از پی تعلیم او را...

هر صباحی چون سلیمان آمدی خاضع اندر مسجد اقصی شدی نوگیاهی رسته دیدی اندرو پس بگفتی نام و نفع خود بگو تو چه دارویی چیی نامت چیست تو زیان کی و نفعت بر کیست پس بگفتی هر گیاهی فعل و نام که من آن را جانم و این را حمام من مرین را زهرم و او را شکر نام من اینست بر لوح از قدر...

ورچه عقلت هست با عقل دگر یار باش و مشورت کن ای پدر با دو عقل از بس بلاها وا رهی پای خود بر اوج گردونها نهی دیو گر خود را سلیمان نام کرد ملک برد و مملکت را رام کرد صورت کار سلیمان دیده بود صورت اندر سر دیوی می‌نمود خلق گفتند این سلیمان بی‌صفاست از سلیمان تا سلیمان...

چند آن فرعون می‌شد نرم و رام چون شنیدی او ز موسی آن کلام آن کلامی که بدادی سنگ شیر از خوشی آن کلام بی‌نظیر چون بهامان که وزیرش بود او مشورت کردی که کینش بود خو پس بگفتی تا کنون بودی خدیو بنده گردی ژنده‌پوشی را بریو هم‌چو سنگ منجنیقی آمدی آن سخن بر شیشه خانهٔ او زدی هر...

بعد سالی چند بهر رزق و کشت شاعر از فقر و عوز محتاج گشت گفت وقت فقر و تنگی دو دست جست و جوی آزموده بهترست درگهی را که آزمودم در کرم حاجت نو را بدان جانب برم معنی الله گفت آن سیبویه یولهون فی الحوائج هم لدیه گفت الهنا فی حوائجنا الیک والتمسناها وجدناها لدیک صد هزاران...

شاعری آورد شعری پیش شاه بر امید خلعت و اکرام و جاه شاه مکرم بود فرمودش هزار از زر سرخ و کرامات و نثار پس وزیرش گفت کین اندک بود ده هزارش هدیه وا ده تا رود از چنو شاعر نس از تو بحردست ده هزاری که بگفتم اندکست فقه گفت آن شاه را و فلسفه تا برآمد عشر خرمن از کفه ده هزارش...

ای سلیمان مسجد اقصی بساز لشکر بلقیس آمد در نماز چونک او بنیاد آن مسجد نهاد جن و انس آمد بدن در کار داد یک گروه از عشق و قومی بی‌مراد هم‌چنانک در ره طاعت عباد خلق دیوانند و شهوت سلسله می‌کشدشان سوی دکان و غله هست این زنجیر از خوف و وله تو مبین این خلق را بی‌سلسله...

آن سگی در کو گدای کور دید حمله می‌آورد و دلقش می‌درید گفته‌ایم این را ولی باری دگر شد مکرر بهر تاکید خبر کور گفتش آخر آن یاران تو بر کهند این دم شکاری صیدجو قوم تو در کوه می‌گیرند گور در میان کوی می‌گیری تو کور ترک این تزویر گو شیخ نفور آب شوری جمع کرده چند کور کین...

خیز بلقیسا بیا و ملک بین بر لب دریای یزدان در بچین خواهرانت ساکن چرخ سنی تو بمرداری چه سلطانی کنی خواهرانت را ز بخششهای راد هیچ می‌دانی که آن سلطان چه داد تو ز شادی چون گرفتی طبل‌زن که منم شاه و رئیس...

از درون کعبه آوازش رسید گفت ای جوینده آن طفل رشید در فلان وادیست زیر آن درخت پس روان شد زود پیر نیکبخت در رکاب او امیران قریش زانک جدش بود ز اعیان قریش تا به پشت آدم اسلافش همه مهتران بزم و رزم و ملحمه این نسب خود پوست او را بوده است کز شهنشاهان مه پالوده است مغز او...

چون خبر یابید جد مصطفی از حلیمه وز فغانش بر ملا وز چنان بانگ بلند و نعره‌ها که بمیلی می‌رسید از وی صدا زود عبدالمطلب دانست چیست دست بر سینه همی‌زد می‌گریست آمد از غم بر در کعبه بسوز کای خبیر از سر شب وز راز روز خویشتن را من نمی‌بینم فنی تا بود هم‌راز تو هم‌چون منی...

پیرمردی پیشش آمد با عصا کای حلیمه چه فتاد آخر ترا که چنین آتش ز دل افروختی این جگرها را ز ماتم سوختی گفت احمد را رضیعم معتمد پس بیاوردم که بسپارم به جد چون رسیدم در حطیم آوازها می‌رسید و می‌شنیدم از هوا من چو آن الحان شنیدم از هوا طفل را بنهادم آنجا زان صدا تا ببینم...

قصهٔ راز حلیمه گویمت تا زداید داستان او غمت مصطفی را چون ز شیر او باز کرد بر کفش برداشت چون ریحان و ورد می‌گریزانیدش از هر نیک و بد تا سپارد آن شهنشه را به جد چون همی آورد امانت را ز بیم شد به کعبه و آمد او اندر حطیم از هوا بشنید بانگی کای حطیم تافت بر تو آفتابی بس...

گفت عفریتی که تختش را به فن حاضر آرم تا تو زین مجلس شدن گفت آصف من به اسم اعظمش حاضر آرم پیش تو در یک دمش گرچه عفریت اوستاد سحر بود لیک آن از نفخ آصف رو نمود حاضر آمد تخت بلقیس آن زمان لیک ز آصف نه از فن عفریتیان گفت حمدالله برین و صد چنین که بدیدستم ز رب العالمین پس...

چون سلیمان سوی مرغان سبا یک صفیری کرد بست آن جمله را جز مگر مرغی که بد بی‌جان و پر یا چو ماهی گنگ بود از اصل کر نی غلط گفتم که کر گر سر نهد پیش وحی کبریا سمعش دهد چونک بلقیس از دل و جان عزم کرد بر زمان رفته هم افسوس خورد ترک مال و ملک کرد او آن چنان که بترک نام و ننگ...

قصه گویم از سبا مشتاق‌وار چون صبا آمد به سوی لاله‌زار لاقت الاشباح یوم وصلها عادت الاولاد صوب اصلها امه العشق الخفی فی الامم مثل جود حوله لوم السقم ذله الارواح من اشباحها عزه الاشباح من ارواحها ایها العشاق السقیا لکم انتم الباقون و البقیالکم ایها السالون قوموا واعشقوا...

بر سر تختی شنید آن نیک‌نام طقطقی و های و هویی شب ز بام گامهای تند بر بام سرا گفت با خود این چنین زهره کرا بانگ زد بر روزن قصر او که کیست این نباشد آدمی مانا پریست سر فرو کردند قومی بوالعجب ما همی گردیم شب بهر طلب هین چه می‌جویید گفتند اشتران گفت اشتر بام بر کی جست هان...

هین بیا که من رسولم دعوتی چون اجل شهوت‌کشم نه شهوتی ور بود شهوت امیر شهوتم نه اسیر شهوت روی بتم بت‌شکن بودست اصل اصل ما چون خلیل حق و جمله انبیا گر در آییم ای رهی در بتکده بت سجود آرد نه ما در معبده احمد و بوجهل در بتخانه رفت زین شدن تا آن شدن فرقیست زفت این در آید سر...

هین بیا بلقیس ورنه بد شود لشکرت خصمت شود مرتد شود پرده‌دار تو درت را بر کند جان تو با تو به جان خصمی کند جمله ذرات زمین و آسمان لشکر حق‌اند گاه امتحان باد را دیدی که با عادان چه کرد آب را دیدی که در طوفان چه کرد آنچ بر فرعون زد آن بحر کین وآنچ با قارون نمودست این زمین...

در نغولی بود آب آن تشنه راند بر درخت جوز جوزی می‌فشاند می‌فتاد از جوزبن جوز اندر آب بانگ می‌آمد همی دید او حباب عاقلی گفتش که بگذار ای فتی جوزها خود تشنگی آرد ترا بیشتر در آب می‌افتد ثمر آب در پستیست از تو دور در تا تو از بالا فرو آیی به زور آب جویش برده باشد تا به...

ملک برهم زن تو ادهم‌وار زود تا بیابی هم‌چو او ملک خلود خفته بود آن شه شبانه بر سریر حارسان بر بام اندر دار و گیر قصد شه از حارسان آن هم نبود که کند زان دفع دزدان و رنود او همی دانست که آن کو عادلست فارغست از واقعه آمن دلست عدل باشد پاسبان گامها نه به شب چوبک‌زنان بر...

هم‌چنان که شه سلیمان در نبرد جذب خیل و لشکر بلقیس کرد که بیایید ای عزیزان زود زود که برآمد موجها از بحر جود سوی ساحل می‌فشاند بی‌خطر جوش موجش هر زمانی صد گهر الصلا گفتیم ای اهل رشاد کین زمان رضوان در جنت گشاد پس سلیمان گفت ای پیکان روید سوی بلقیس و بدین دین بگروید پس...

آن یکی درویش هیزم می‌کشید خسته و مانده ز بیشه در رسید پس بگفتم من ز روزی فارغم زین سپس از بهر رزقم نیست غم میوهٔ مکروه بر من خوش شدست رزق خاصی جسم را آمد به دست چونک من فارغ شدستم از گلو حبه‌ای چندست این بدهم بدو بدهم این زر را بدین تکلیف‌کش تا دو سه روزک شود از قوت...

آن یکی درویش گفت اندر سمر خضریان را من بدیدم خواب در گفتم ایشان را که روزی حلال از کجا نوشم که نبود آن وبال مر مرا سوی کهستان راندند میوه‌ها زان بیشه می‌افشاندند که خدا شیرین بکرد آن میوه را در دهان تو به همتهای ما هین بخور پاک و حلال و بی‌حساب بی صداع و نقل و بالا و...

ای رسولان می‌فرستمتان رسول رد من بهتر شما را از قبول پیش بلقیس آنچ دیدیت از عجب باز گویید از بیابان ذهب تا بداند که به زر طامع نه‌ایم ما زر از زرآفرین آورده‌ایم آنک گر خواهد همه خاک زمین سر به سر زر گردد و در ثمین حق برای آن کند ای زرگزین روز محشر این زمین را نقره گین...

پیش عطاری یکی گل‌خوار رفت تا خرد ابلوج قند خاص زفت پس بر عطار طرار دودل موضع سنگ ترازو بود گل گفت گل سنگ ترازوی منست گر ترا میل شکر بخریدنست گفت هستم در مهمی قندجو سنگ میزان هر چه خواهی باش گو گفت با خود پیش آنک گل‌خورست سنگ چه بود گل نکوتر از زرست هم‌چو آن دلاله که...

باز گردید ای رسولان خجل زر شما را دل به من آرید دل این زر من بر سر آن زر نهید کوری تن فرج استر را دهید فرج استر لایق حلقهٔ زرست زر عاشق روی زرد اصفرست که نظرگاه خداوندست آن کز نظرانداز خورشیدست کان کو نظرگاه شعاع آفتاب کو نظرگاه خداوند لباب از گرفت من ز جان اسپر کنید...

گفت عبدالله شیخ مغربی شصت سال از شب ندیدم من شبی من ندیدم ظلمتی در شصت سال نه به روز و نه به شب نه ز اعتلال صوفیان گفتند صدق قال او شب همی‌رفتیم در دنبال او در بیابانهای پر از خار و گو او چو ماه بدر ما را پیش‌رو روی پس ناکرده می‌گفتی به شب هین گو آمد میل کن در سوی چپ...

هدیهٔ بلقیس چل استر بدست بار آنها جمله خشت زر بدست چون به صحرای سلیمانی رسید فرش آن را جمله زر پخته دید بر سر زر تا چهل منزل براند تا که زر را در نظر آبی نماند بارها گفتند زر را وا بریم سوی مخزن ما چه بیگار اندریم عرصه‌ای کش خاک زر ده دهیست زر به هدیه بردن آنجا...

بهر این فرمود پیغامبر که من هم‌چو کشتی‌ام به طوفان زمن ما و اصحابم چو آن کشتی نوح هر که دست اندر زند یابد فتوح چونک با شیخی تو دور از زشتیی روز و شب سیاری و در کشتیی در پناه جان جان‌بخشی توی کشتی اندر خفته‌ای ره می‌روی مسکل از پیغامبر ایام خویش تکیه کم کن بر فن و بر...

پس به صورت عالم اصغر توی پس به معنی عالم اکبر توی ظاهر آن شاخ اصل میوه است باطنا بهر ثمر شد شاخ هست گر نبودی میل و اومید ثمر کی نشاندی باغبان بیخ شجر پس به معنی آن شجر از میوه زاد گر به صورت از شجر بودش ولاد مصطفی زین گفت که آدم و انبیا خلف من باشند در زیر لوا بهر این...

قصهٔ عثمان که بر منبر برفت چون خلافت یافت بشتابید تفت منبر مهتر که سه‌پایه بدست رفت بوبکر و دوم پایه نشست بر سوم پایه عمر در دور خویش از برای حرمت اسلام و کیش دور عثمان آمد او بالای تخت بر شد و بنشست آن محمودبخت پس سؤالش کرد شخصی بوالفضول که آن دو ننشستند بر جای رسول...

چون سلیمان کرد آغاز بنا پاک چون کعبه همایون چون منی در بنااش دیده می‌شد کر و فر نی فسرده چون بناهای دگر در بنا هر سنگ کز که می‌سکست فاش سیروا بی‌همی گفت از نخست هم‌چو از آب و گل آدم‌کده نور ز آهک پاره‌ها تابان شده سنگ بی‌حمال آینده شده وان در و دیوارها زنده شده حق...

گرچه بر ناید به جهد و زور تو لیک مسجد را برآرد پور تو کردهٔ او کردهٔ تست ای حکیم مؤمنان را اتصالی دان قدیم مؤمنان معدود لیک ایمان یکی جسمشان معدود لیکن جان یکی غیرفهم و جان که در گاو و خرست آدمی را عقل و جانی دیگرست باز غیرجان و عقل آدمی هست جانی در ولی آن دمی جان...

چون درآمد عزم داودی به تنگ که بسازد مسجد اقصی به سنگ وحی کردش حق که ترک این بخوان که ز دستت برنیاید این مکان نیست در تقدیر ما آنک تو این مسجد اقصی بر آری ای گزین گفت جرمم چیست ای دانای راز که مرا گویی که مسجد را مساز گفت بی‌جرمی تو خونها کرده‌ای خون مظلومان بگردن...

مرتضی را گفت روزی یک عنود کو ز تعظیم خدا آگه نبود بر سر بامی و قصری بس بلند حفظ حق را واقفی ای هوشمند گفت آری او حفیظست و غنی هستی ما را ز طفلی و منی گفت خود را اندر افکن هین ز بام اعتمادی کن بحفظ حق تمام تا یقین گرددمرا ایقان تو و اعتقاد خوب با برهان تو پس امیرش گفت...

در جوابش بر گشاد آن یار لب کز سوی ما روز سوی تست شب حیله‌های تیره اندر داوری پیش بینایان چرا می‌آوری هر چه در دل داری از مکر و رموز پیش ما رسواست و پیدا هم‌چو روز گر بپوشیمش ز بنده‌پروری تو چرا بی‌رویی از حد می‌بری از پدر آموز که آدم در گناه خوش فرود آمد به سوی پایگاه...

گفت عاشق امتحان کردم مگیر تا ببینم تو حریفی یا ستیر من همی دانستمت بی‌امتحان لیک کی باشد خبر هم‌چون عیان آفتابی نام تو مشهور و فاش چه زیانست ار بکردم ابتلاش تو منی من خویشتن را امتحان می‌کنم هر روز در سود و زیان انبیا را امتحان کرده عدات تا شده ظاهر ازیشان معجزات...

خلق را می‌راند از وی آن جوان تا علاجش را نبینند آن کسان سر به گوشش برد هم‌چون رازگو پس نهاد آن چیز بر بینی او کو به کف سرگین سگ ساییده بود داروی مغز پلید آن دیده بود ساعتی شد مرد جنبیدن گرفت خلق گفتند این فسونی بد شگفت کین بخواند افسون به گوش او دمید مرده بود افسون به...

آن یکی افتاد بیهوش و خمید چونک در بازار عطاران رسید بوی عطرش زد ز عطاران راد تا بگردیدش سر و بر جا فتاد هم‌چو مردار اوفتاد او بی‌خبر نیم روز اندر میان ره‌گذر جمع آمد خلق بر وی آن زمان جملگان لاحول‌گو درمان کنان آن یکی کف بر دل او می براند وز گلاب آن دیگری بر وی فشاند...

شهوت دنیا مثال گلخنست که ازو حمام تقوی روشنست لیک قسم متقی زین تون صفاست زانک در گرمابه است و در نقاست اغنیا مانندهٔ سرگین‌کشان بهر آتش کردن گرمابه‌بان اندریشان حرص بنهاده خدا تا بود گرمابه گرم و با نوا ترک این تون گوی و در گرمابه ران ترک تون را عین آن گرمابه دان هر...

از پی آن گفت حق خود را بصیر که بود دید ویت هر دم نذیر از پی آن گفت حق خود را سمیع تا ببندی لب ز گفتار شنیع از پی آن گفت حق خود را علیم تا نیندیشی فسادی تو ز بیم نیست اینها بر خدا اسم علم که سیه کافور دارد نام هم اسم مشتقست و اوصاف قدیم نه مثال علت اولی سقیم ورنه تسخر...

گفت گفتم من چنین عذری و او گفت نه من نیستم اسباب جو ما ز مال و زر ملول و تخمه‌ایم ما به حرص و جمع نه چون عامه‌ایم قصد ما سترست و پاکی و صلاح در دو عالم خود بدان باشد فلاح باز صوفی عذر درویشی بگفت و آن مکرر کرد تا نبود نهفت گفت زن من هم مکرر کرده‌ام بی‌جهازی را مقرر...

چادر خود را برو افکند زود مرد را زن ساخت و در را بر گشود زیر چادر مرد رسوا و عیان سخت پیدا چون شتر بر نردبان گفت خاتونیست از اعیان شهر مر ورا از مال و اقبالست بهر در ببستم تا کسی بیگانه‌ای در نیاید زود نادانانه‌ای گفت صوفی چیستش هین خدمتی تا بر آرم بی‌سپاس و منتی گفت...

صوفیی آمد به سوی خانه روز خانه یک در بود و زن با کفش‌دوز جفت گشته با رهی خویش زن اندر آن یک حجره از وسواس تن چون بزد صوفی به جد در چاشتگاه هر دو درماندند نه حیلت نه راه هیچ معهودش نبد کو آن زمان سوی خانه باز گردد از دکان قاصدا آن روز بی‌وقت آن مروع از خیالی کرد تا...

چونک تنهااش بدید آن ساده مرد زود او قصد کنار و بوسه کرد بانگ بر وی زد به هیبت آن نگار که مرو گستاخ ادب را هوش دار گفت آخر خلوتست و خلق نی آب حاضر تشنهٔ هم‌چون منی کس نمی‌جنبد درینجا جز که باد کیست حاضر کیست مانع زین گشاد گفت ای شیدا تو ابله بوده‌ای ابلهی وز عاقلان...

گفت عیسی را یکی هشیار سر چیست در هستی ز جمله صعب‌تر گفتش ای جان صعب‌تر خشم خدا که از آن دوزخ همی لرزد چو ما گفت ازین خشم خدا چه بود امان گفت ترک خشم خویش اندر زمان پس عوان که معدن این خشم گشت خشم زشتش از سبع هم در گذشت چه امیدستش به رحمت جز مگر باز گردد زان صفت آن...

آن یکی واعظ چو بر تخت آمدی قاطعان راه را داعی شدی دست برمی‌داشت یا رب رحم ران بر بدان و مفسدان و طاغیان بر همه تسخرکنان اهل خیر برهمه کافردلان و اهل دیر می‌نکردی او دعا بر اصفیا می‌نکردی جز خبیثان را دعا مر ورا گفتند کین معهود نیست دعوت اهل ضلالت جود نیست گفت نیکویی...

اندر آن بودیم کان شخص از عسس راند اندر باغ از خوفی فرس بود اندر باغ آن صاحب‌جمال کز غمش این در عنا بد هشت سال سایهٔ او را نبود امکان دید هم‌چو عنقا وصف او را می‌شنید جز یکی لقیه که اول از قضا بر وی افتاد و شد او را دلربا بعد از آن چندان که می‌کوشید او خود مجالش...

ای ضیاء الحق حسام الدین توی که گذشت از مه به نورت مثنوی همت عالی تو ای مرتجا می‌کشد این را خدا داند کجا گردن این مثنوی را بسته‌ای می‌کشی آن سوی که دانسته‌ای مثنوی پویان کشنده ناپدید ناپدید از جاهلی کش نیست دید مثنوی را چون تو مبدا بوده‌ای گر فزون گردد توش افزوده‌ای...