دفتر ششم مثنوی معنوی

آنچنان که گفت مادر بچه را گر خیالی آیدت در شب فرا یا بگورستان و جای سهمگین تو خیالی بینی اسود پر ز کین دل قوی دار و بکن حمله برو او بگرداند ز تو در حال رو گفت کودک آن خیال دیووش گر بدو این گفته باشد مادرش حمله آرم افتد اندر گردنم ز امر مادر پس من آنگه چون کنم تو...

آن یکی شخص به وقت مرگ خویش گفت بود اندر وصیت پیش‌پیش سه پسر بودش چو سه سرو روان وقف ایشان کرده او جان و روان گفت هرچه در کفم کاله و زرست او برد زین هر سه کو کاهل‌ترست گفت با قاضی و پس اندرز کرد بعد از آن جام شراب مرگ خورد گفته فرزندان به قاضی کای کریم نگذریم از حکم او...

قصه کوته کن که رای نفس کور برد او را بعد سالی سوی گور شاه چون از محو شد سوی وجود چشم مریخیش آن خون کرده بود چون به ترکش بنگرید آن بی‌نظیر دید کم از ترکشش یک چوبه تیر گفت کو آن تیر و از حق باز جست گفت که اندر حلق او کز تیر تست عفو کرد آن شاه دریادل ولی آمده بد تیر اه...

حاصل آن روضه چو باغ عارفان از سموم صرصر آمد در امان یک پلنگی طفلکان نو زاده بود گفتم او را شیر ده طاعت نمود پس بدادش شیر و خدمتهاش کرد تا که بالغ گشت و زفت و شیرمرد چون فطامش شد بگفتم با پری تا در آموزید نطق و داوری پرورش دادم مر او را زان چمن کی بگفت اندر بگنجد فن من...

هم‌چو آن شیبان که از گرگ عنید وقت جمعه بر رعا خط می‌کشید تا برون ناید از آن خط گوسفند نه در آید گرگ و دزد با گزند بر مثال دایرهٔ تعویذ هود که اندر آن صرصر امان آل بود هشت روزی اندرین خط تن زنید وز برون مثله تماشا می‌کنید بر هوا بردی فکندی بر حجر تا دریدی لحم و عظم از...

حق به عزرائیل می‌گفت ای نقیب بر کی رحم آمد ترا از هر کئیب گفت بر جمله دلم سوزد به درد لیک ترسم امر را اهمال کرد تا بگویم کاشکی یزدان مرا در عوض قربان کند بهر فتی گفت بر کی بیشتر رحم آمدت از کی دل پر سوز و بریان‌تر شدت گفت روزی کشتیی بر موج تیز من شکستم ز امر تا شد ریز...

چون مسلم گشت بی‌بیع و شری از درون شاه در جانش جری قوت می‌خوردی ز نور جان شاه ماه جانش هم‌چو از خورشید ماه راتبهٔ جانی ز شاه بی‌ندید دم به دم در جان مستش می‌رسید آن نه که ترسا و مشرک می‌خورند زان غذایی که ملایک می‌خورند اندرون خویش استغنا بدید گشت طغیانی ز استغنا پدید...

کوچکین رنجور بود و آن وسط بر جنازهٔ آن بزرگ آمد فقط شاه دیدش گفت قاصد کین کیست که از آن بحرست و این هم ماهیست پس معرف گفت پور آن پدر این برادر زان برادر خردتر شه نوازیدش که هستی یادگار کرد او را هم بدان پرسش شکار از نواز شاه آن زار حنیذ در تن خود غیر جان جانی بدیذ در...

زآتش عاشق ازین رو ای صفی می‌شود دوزخ ضعیف و منطقی گویدش بگذر سبک ای محتشم ورنه ز آتش‌های تو مرد آتشم کفر که کبریت دوزخ اوست و بس بین که می‌پخساند او را این نفس زود کبریت بدین سودا سپار تا نه دوزخ بر تو تازد نه شرار گویدش جنت گذر کن هم‌چو باد ورنه گردد هر چه من دارم...

شاه‌زاده پیش شه حیران این هفت گردون دیده در یک مشت طین هیچ ممکن نه ببحثی لب گشود لیک جان با جان دمی خامش نبود آمده در خاطرش کین بس خفیست این همه معنیست پس صورت ز چیست صورتی از صورتت بیزار کن خفته‌ای هر خفته را بیدار کن آن کلامت می‌رهاند از کلام وان سقامت می‌جهاند از...

بعد سالی باز جوحی از محن رو به زن کرد و بگفت ای چست زن آن وظیفهٔ پار را تجدید کن پیش قاضی از گلهٔ من گو سخن زن بر قاضی در آمد با زنان مر زنی را کرد آن زن ترجمان تا بنشناسد ز گفتن قاضیش یاد ناید از بلای ماضیش هست فتنه غمرهٔ غماز زن لیک آن صدتو شود ز آواز زن چون...

زین سبب پیغامبر با اجتهاد نام خود وان علی مولا نهاد گفت هر کو را منم مولا و دوست ابن عم من علی مولای اوست کیست مولا آنک آزادت کند بند رقیت ز پایت بر کند چون به آزادی نبوت هادیست مؤمنان را ز انبیا آزادیست ای گروه مؤمنان شادی کنید هم‌چو سرو و سوسن آزادی کنید لیک...

نایب آمد گفت صندوقت به چند گفت نهصد بیشتر زر می‌دهند من نمی‌آیم فروتر از هزار گر خریداری گشا کیسه بیار گفت شرمی دار ای کوته‌نمد قیمت صندوق خود پیدا بود گفت بی‌ریت شری خود فاسدیست بیع ما زیر گلیم این راست نیست بر گشایم گر نمی‌ارزد مخر تا نباشد بر تو حیفی ای پدر گفت ای...

مکر زن پایان ندارد رفت شب قاضی زیرک سوی زن بهر دب زن دو شمع و نقل مجلس راست کرد گفت ما مستیم بی این آب‌خورد اندر آن دم جوحی آمد در بزد جست قاضی مهربی تا در خزد غیر صندوقی ندید او خلوتی رفت در صندوق از خوف آن فتی اندر آمد جوحی و گفت ای حریف اتی وبالم در ربیع و در خریف...

جوحی هر سالی ز درویشی به فن رو بزن کردی کای دلخواه زن چون سلاحت هست رو صیدی بگیر تا بدوشانیم از صید تو شیر قوس ابرو تیر غمزه دام کید بهر چه دادت خدا از بهر صید رو پی مرغی شگرفی دام نه دانه بنما لیک در خوردش مده کام بنما و کن او را تلخ‌کام کی خورد دانه چو شد در حبس دام...

آن دو گفتندش که اندر جان ما هست پاسخ‌ها چو نجم اندر سما گر نگوییم آن نیاید راست نرد ور بگوییم آن دلت آید به درد هم‌چو چغزیم اندر آب از گفت الم وز خموشی اختناقست و سقم گر نگوییم آتشی را نور نیست ور بگوییم آن سخن دستور نیست در زمان برجست کای خویشان وداع انما الدنیا و ما...

باز گشت از مصر تا بغداد او ساجد و راکع ثناگر شکرگو جمله ره حیران و مست او زین عجب ز انعکاس روزی و راه طلب کر کجا اومیدوارم کرده بود وز کجا افشاند بر من سیم و سود این چه حکمت بود که قبلهٔ مراد کردم از خانه برون گمراه و شاد تا شتابان در ضلالت می‌شدم هر دم از مطلب جداتر...

گفت با درویش روزی یک خسی که ترا این‌جا نمی‌داند کسی گفت او گر می‌نداند عامیم خویش را من نیک می‌دانم کیم وای اگر بر عکس بودی درد و ریش او بدی بینای من من کور خویش احمقم گیر احمقم من نیک‌بخت بخت بهتر از لجاج و روی سخت این سخن بر وفق ظنت می‌جهد ورنه بختم داد عقلم هم...

قصهٔ آن خواب و گنج زر بگفت پس ز صدق او دل آن کس شکفت بوی صدقش آمد از سوگند او سوز او پیدا شد و اسپند او دل بیارامد به گفتار صواب آنچنان که تشنه آرامد به آب جز دل محجوب کو را علتیست از نبیش تا غبی تمییز نیست ورنه آن پیغام کز موضع بود بر زند بر مه شکافیده شود مه شکافد...

ناگهانی خود عسس او را گرفت مشت و چوبش زد ز صفرا تا شکفت اتفاقا اندر آن شب‌های تار دیده بد مردم ز شب‌دزدان ضرار بود شب‌های مخوف و منتحس پس به جد می‌جست دزدان را عسس تا خلیفه گفت که ببرید دست هر که شب گردد وگر خویش منست بر عسس کرده ملک تهدید و بیم که چرا باشید بر دزدان...

مرد میراثی چو خورد و شد فقیر آمد اندر یا رب و گریه و نفیر خود کی کوبد این در رحمت‌نثار که نیابد در اجابت صد بهار خواب دید او هاتفی گفت او شنید که غنای تو به مصر آید پدید رو به مصر آنجا شود کار تو راست کرد کدیت را قبول او مرتجاست در فلان موضع یکی گنجی است زفت در پی آن...

ای بسا مخلص که نالد در دعا تا رود دود خلوصش بر سما تا رود بالای این سقف برین بوی مجمر از انین المذنبین پس ملایک با خدا نالند زار کای مجیب هر دعا وی مستجار بندهٔمؤمنتضرع می‌کند او نمی‌داند به جز تو مستند تو عطا بیگانگان را می‌دهی از تو دارد آرزو هر مشتهی حق بفرماید که...

بود یک میراثی مال و عقار جمله را خورد و بماند او عور و زار مال میراثی ندارد خود وفا چون بناکام از گذشته شد جدا او نداند قدر هم کاسان بیافت کو بکد و رنج و کسبش کم شتاف قدر جان زان می‌ندانی ای فلان که بدادت حق به بخشش رایگان نقد رفت و کاله رفته و خانه‌ها ماند چون چغدان...

یا درین ره آیدم آن کام من یا چو باز آیم ز ره سوی وطن بوک موقوفست کامم بر سفر چون سفر کردم بیابم در حضر یار را چندین بجویم جد و چست که بدانم که نمی‌بایست جست آن معیت کی رود در گوش من تا نگردم گرد دوران زمن کی کنم من از معیت فهم راز جز که از بعد سفرهای دراز حق معیت گفت...

آن بزرگین گفت ای اخوان من ز انتظار آمد به لب این جان من لا ابالی گشته‌ام صبرم نماند مر مرا این صبر در آتش نشاند طاقت من زین صبوری طاق شد راقعهٔ من عبرت عشاق شد من ز جان سیر آمدم اندر فراق زنده بودن در فراق آمد نفاق چند درد فرقتش بکشد مرا سر ببر تا عشق سر بخشد مرا دین...

امرء القیس از ممالک خشک‌لب هم کشیدش عشق از خطهٔ عرب تا بیامد خشت می‌زد در تبوک با ملک گفتند شاهی از ملوک امرء القیس آمدست این‌جا به کد در شکار عشق و خشتی می‌زند آن ملک برخاست شب شد پیش او گفته او را ای ملیک خوب‌رو یوسف وقتی دو ملکت شد کمال مر ترا رام از بلاد و از جمال...

این بگفتند و روان گشتند زود هر چه بود ای یار من آن لحظه بود صبر بگزیدند و صدیقین شدند بعد از آن سوی بلاد چین شدند والدین و ملک را بگذاشتند راه معشوق نهان بر داشتند هم‌چو ابراهیم ادهم از سریر عشقشان بی‌پا و سر کرد و فقیر یا چو ابراهیم مرسل سرخوشی خویش را افکند اندر...

پادشاهی مست اندر بزم خوش می‌گذشت آن یک فقیهی بر درش کرد اشارت کش درین مجلس کشید وان شراب لعل را با او چشید پس کشیدندش به شه بی‌اختیار شست در مجلس ترش چون زهر و مار عرضه کردش می نپذرفت او به خشم از شه و ساقی بگردانید چشم که به عمر خود نخوردستم شراب خوشتر آید از شرابم...

آن بزرگین گفت ای اخوان خیر ما نه نر بودیم اندر نصح غیر از حشم هر که به ما کردی گله از بلا و فقر و خوف و زلزله ما همی‌گفتیم کم نال از حرج صبر کن کالصبر مفتاح الفرج این کلید صبر را اکنون چه شد ای عجب منسوخ شد قانون چه شد ما نمی‌گفتیم که اندر کش مکش اندر آتش هم‌چو زر...

رو به هم کردند هر سه مفتتن هر سه را یک رنج و یک درد و حزن هر سه در یک فکر و یک سودا ندیم هر سه از یک رنج و یک علت سقیم در خموشی هر سه را خطرت یکی در سخن هم هر سه را حجت یکی یک زمانی اشک‌ریزان جمله‌شان بر سر خوان مصیبت خون‌فشان یک زمان از آتش دل هر سه کس بر زده با سوز...

طالب الدنیا و توفیراتها طالب العلم و تدبیراتها پس درین قسمت چو بگماری نظر غیر دنیا باشد این علم ای پدر غیر دنیا پس چه باشد آخرت کت کند زینجا و باشد...

امردی و کوسه‌ای در انجمن آمدند و مجمعی بد در وطن مشتغل ماندند قوم منتجب روز رفت و شد زمانه ثلث شب زان عزب‌خانه نرفتند آن دو کس هم بخفتند آن سو از بیم عسس کوسه را بد بر زنخدان چار مو لیک هم‌چون ماه بدرش بود رو کودک امرد به صورت بود زشت هم نهاد اندر پس کون بیست خشت...

در بخارا خوی آن خواجیم اجل بود با خواهندگان حسن عمل داد بسیار و عطای بی‌شمار تا به شب بودی ز جودش زر نثار زر به کاغذپاره‌ها پیچیده بود تا وجودش بود می‌افشاند جود هم‌چو خورشید و چو ماه پاک‌باز آنچ گیرند از ضیا بدهند باز خاک را زربخش کی بود آفتاب زر ازو در کان و گنج...

این سخن پایان ندارد آن گروه صورتی دیدند با حسن و شکوه خوب‌تر زان دیده بودند آن فریق لیک زین رفتند در بحر عمیق زانک افیونشان درین کاسه رسید کاسه‌ها محسوس و افیون ناپدید کرد فعل خویش قلعهٔ هش‌ربا هر سه را انداخت در چاه بلا تیر غمزه دوخت دل را بی‌کمان الامان و الامان ای...

این سخن پایان ندارد آن فریق بر گرفتند از پی آن دز طریق بر درخت گندم منهی زدند از طویلهٔ مخلصان بیرون شدند چون شدند از منع و نهیش گرم‌تر سوی آن قلعه بر آوردند سر بر ستیز قول شاه مجتبی تا به قلعهٔ صبرسوز هش‌ربا آمدند از رغم عقل پندتوز در شب تاریک بر گشته ز روز اندر آن...

عزم ره کردند آن هر سه پسر سوی املاک پدر رسم سفر در طواف شهرها و قلعه‌هاش از پی تدبیر دیوان و معاش دست‌بوس شاه کردند و وداع پس بدیشان گفت آن شاه مطاع هر کجاتان دل کشد عازم شوید فی امان الله دست افشان روید غیر آن یک قلعه نامش هش‌ربا تنگ آرد بر کله‌داران قبا الله الله...

حبذا کاریز اصل چیزها فارغت آرد ازین کاریزها تو ز صد ینبوع شربت می‌کشی هرچه زان صد کم شود کاهد خوشی چون بجوشید از درون چشمهٔ سنی ز استراق چشمه‌ها گردی غنی قرهالعینت چو ز آب و گل بود راتبهٔ این قره درد دل بود قلعه را چون آب آید از برون در زمان امن باشد بر فزون چونک دشمن...

بود شاهی شاه را بد سه پسر هر سه صاحب‌فطنت و صاحب‌نظر هر یکی از دیگری استوده‌تر در سخا و در وغا و کر و فر پیش شه شه‌زادگان استاده جمع قره العینان شه هم‌چون سه شمع از ره پنهان ز عینین پسر می‌کشید آبی نخیل آن پدر تا ز فرزند آب این چشمه شتاب می‌رود سوی ریاض مام و باب تازه...

بشنو اکنون داد مهمان جدید من همی دیدم که او خواهد رسید من شنوده بودم از وامش خبر بسته بهر او دو سه پاره گهر که وفای وام او هستند و بیش تا که ضیفم را نگردد سینه ریش وام دارد از ذهب او نه هزار وام را از بعض این گو بر گزار فضله ماند زین بسی گو خرج کن در دعایی گو مرا هم...

بی‌نهایت آمد این خوش سرگذشت چون غریب از گور خواجه باز گشت پای مردش سوی خانهٔ خویش برد مهر صد دینار را فا او سپرد لوتش آورد و حکایت‌هاش گفت کز امید اندر دلش صد گل شکفت آنچ بعد العسر یسر او دیده بود با غریب از قصهٔ آن لب گشود نیم‌شب بگذشت و افسانه کنان خوابشان انداخت تا...

آنچنان که یوسف از زندانیی با نیازی خاضعی سعدانیی خواست یاری گفت چون بیرون روی پیش شه گردد امورت مستوی یاد من کن پیش تخت آن عزیز تا مرا هم وا خرد زین حبس نیز کی دهد زندانیی در اقتناص مرد زندانی دیگر را خلاص اهل دنیا جملگان زندانیند انتظار مرگ دار فانیند جز مگر نادر یکی...

بود امیری را یکی اسپی گزین در گلهٔ سلطان نبودش یک قرین او سواره گشت در موکب به گاه ناگهان دید اسپ را خوارزمشاه چشم شه را فر و رنگ او ربود تا به رجعت چشم شه با اسپ بود بر هر آن عضوش که افکندی نظر هر یکش خوشتر نمودی زان دگر غیر چستی و گشی و روحنت حق برو افکنده بد نادر...

واقعهٔ آن وام او مشهور شد پای مرد از درد او رنجور شد از پی توزیع گرد شهر گشت از طمع می‌گفت هر جا سرگذشت هیچ ناورد از ره کدیه به دست غیر صد دینار آن کدیه‌پرست پای مرد آمد بدو دستش گرفت شد بگور آن کریم بس شگفت گفت چون توفیق یابد بنده‌ای که کند مهمانی فرخنده‌ای مال خود...

گر عمر نامی تو اندر شهر کاش کس بنفروشد به صد دانگت لواش چون به یک دکان بگفتی عمرم این عمر را نان فروشید از کرم او بگوید رو بدان دیگر دکان زان یکی نان به کزین پنجاه نان گر نبودی احول او اندر نظر او بگفتی نیست دکانی دگر پس ردی اشراق آن نااحولی بر دل کاشی شدی عمر علی این...

چون به هوش آمد بگفت ای کردگار مجرمم بودم به خلق اومیدوار گرچه خواجه بس سخاوت کرده بود هیچ آن کفو عطای تو نبود او کله بخشید و تو سر پر خرد او قبا بخشید و تو بالا و قد او زرم داد و تو دست زرشمار او ستورم داد و تو عقل سوار خواجه شمعم دادو تو چشم قریر خواجه نقلم داد و تو...

آن غریب ممتحن از بیم وام در ره آمد سوی آن دارالسلام شد سوی تبریز و کوی گلستان خفته اومیدش فراز گل ستان زد ز دارالملک تبریز سنی بر امیدش روشنی بر روشنی جانش خندان شد از آن روضهٔ رجال از نسیم یوسف و مصر وصال گفت یا حادی انخ لی ناقتی جاء اسعادی و طارت فاقتی ابرکی یا...

چونک جعفر رفت سوی قلعه‌ای قلعه پیش کام خشکش جرعه‌ای یک سواره تاخت تا قلعه بکر تا در قلعه ببستند از حذر زهره نه کس را که پیش آید به جنگ اهل کشتی را چه زهره با نهنگ روی آورد آن ملک سوی وزیر که چه چاره‌ست اندرین وقت ای مشیر گفت آنک ترک گویی کبر و فن پیش او آیی به شمشیر و...

آن یکی درویش ز اطراف دیار جانب تبریز آمد وامدار نه هزارش وام بد از زر مگر بود در تبریز بدرالدین عمر محتسب بد او به دل بحر آمده هر سر مویش یکی حاتم‌کده حاتم ار بودی گدای او شدی سر نهادی خاک پای او شدی گر بدادی تشنه را بحری زلال در کرم شرمنده بودی زان نوال ور بکردی...

بود عبدالغوث هم‌جنس پری چون پری نه سال در پنهان‌پری شد زنش را نسل از شوی دگر وآن یتیمانش ز مرگش در سمر که مرورا گرگ زد یا ره‌زنی یا فتاد اندر چهی یا مکمنی جمله فرزندانش در اشغال مست خود نگفتندی که بابایی بدست بعد نه سال آمد او هم عاریه گشت پیدا باز شد متواریه یک مهی...

آن سرشتهٔ عشق رشته می‌کشد بر امید وصل چغز با رشد می‌تند بر رشتهٔ دل دم به دم که سر رشته به دست آورده‌ام هم‌چو تاری شد دل و جان در شهود تا سر رشته به من رویی نمود خود غراب البین آمد ناگهان بر شکار موش و بردش زان مکان چون بر آمد بر هوا موش از غراب منسحب شد چغز نیز از...

گاو آبی گوهر از بحر آورد بنهد اندر مرج و گردش می‌چرد در شعاع نور گوهر گاو آب می‌چرد از سنبل و سوسن شتاب زان فکندهٔ گاو آبی عنبرست که غذااش نرگس و نیلوفرست هرکه باشد قوت او نور جلال چون نزاید از لبش سحر حلال هرکه چون زنبور وحیستش نفل چون نباشد خانهٔ او پر عسل می‌چرد در...

شب چو شه محمود برمی‌گشت فرد با گروهی قوم دزدان باز خورد پس بگفتندش کیی ای بوالوفا گفت شه من هم یکی‌ام از شما آن یکی گفت ای گروه مکر کیش تا بگوید هر یکی فرهنگ خویش تا بگوید با حریفان در سمر کو چه دارد در جبلت از هنر آن یکی گفت ای گروه فن‌فروش هست خاصیت مرا اندر دو گوش...

صوفیی را گفت خواجهٔ سیم‌پاش ای قدمهای ترا جانم فراش یک درم خواهی تو امروز ای شهم یا که فردا چاشتگاهی سه درم گفت دی نیم درم راضی‌ترم زانک امروز این و فردا صد درم سیلی نقد از عطاء نسیه به نک قفا پیشت کشیدم نقد ده خاصه آن سیلی که از دست توست که قفا و سیلیش مست توست هین...

گفت کای یار عزیز مهرکار من ندارم بی‌رخت یک‌دم قرار روز نور و مکسب و تابم توی شب قرار و سلوت و خوابم توی از مروت باشد ار شادم کنی وقت و بی‌وقت از کرم یادم کنی در شبان‌روزی وظیفهٔ چاشتگاه راتبه کردی وصال ای نیک‌خواه من بدین یک‌بار قانع نیستم در هوایت طرفه انسانیستم...

این سخن پایان ندارد گفت موش چغز را روزی کای مصباح هوش وقتها خواهم که گویم با تو راز تو درون آب داری ترک‌تاز بر لب جو من ترا نعره‌زنان نشنوی در آب نالهٔ عاشقان من بدین وقت معین ای دلیر می‌نگردم از محاکات تو سیر پنج وقت آمد نماز و رهنمون عاشقان را فی صلاه دائمون نه به...

از قضا موشی و چغزی با وفا بر لب جو گشته بودند آشنا هر دو تن مربوط میقاتی شدند هر صباحی گوشه‌ای می‌آمدند نرد دل با هم‌دگر می‌باختند از وساوس سینه می‌پرداختند هر دو را دل از تلاقی متسع هم‌دگر را قصه‌خوان و مستمع رازگویان با زبان و بی‌زبان الجماعه رحمه را تاویل دان آن...

سید ترمد که آنجا شاه بود مسخرهٔ او دلقک آگاه بود داشت کاری در سمرقند او مهم جست‌الاقی تا شود او مستتم زد منادی هر که اندر پنج روز آردم زانجا خبر بدهم کنوز دلقک اندر ده بد و آن را شنید بر نشست و تا بترمد می‌دوید مرکبی دو اندر آن ره شد سقط از دوانیدن فرس را زان نمط پس...

پس مسلمان گفت ای یاران من پیشم آمد مصطفی سلطان من پس مرا گفت آن یکی بر طور تاخت با کلیم حق و نرد عشق باخت وان دگر را عیسی صاحب‌قران برد بر اوج چهارم آسمان خیز ای پس ماندهٔ دیده ضرر باری آن حلوا و یخنی را بخور آن هنرمندان پر فن راندند نامهٔ اقبال و منصب خواندند آن دو...

سوی جامع می‌شد آن یک شهریار خلق را می‌زد نقیب و چوبدار آن یکی را سر شکستی چوب‌زن و آن دگر را بر دریدی پیرهن در میانه بی‌دلی ده چوب خورد بی‌گناهی که برو از راه برد خون چکان رو کرد با شاه و بگفت ظلم ظاهر بین چه پرسی از نهفت خیر تو این است جامع می‌روی تا چه باشد شر و...

اشتر و گاو و قجی در پیش راه یافتند اندر روش بندی گیاه گفت قج بخش ار کنیم این را یقین هیچ کس از ما نگردد سیر ازین لیک عمر هرکه باشد بیشتر این علف اوراست اولی گو بخور که اکابر را مقدم داشتن آمدست از مصطفی اندر سنن گرچه پیران را درین دور لئام در دو موضع پیش می‌دارند عام...

یک حکایت بشنو اینجا ای پسر تا نگردی ممتحن اندر هنر آن جهود و مؤمن و ترسا مگر همرهی کردند با هم در سفر با دو گمره همره آمد مؤمنی چون خرد با نفس و با آهرمنی مرغزی و رازی افتند از سفر همره و هم‌سفره پیش هم‌دگر در قفس افتند زاغ و جغد و باز جفت شد در حبس پاک و بی‌نماز کرده...

اندرین بود او که الهام آمدش کشف شد این مشکلات از ایزدش کو بگفتت در کمان تیری بنه کی بگفتندت که اندر کش تو زه او نگفتت که کمان را سخت‌کش در کمان نه گفت او نه پر کنش از فضولی تو کمان افراشتی صنعت قواسیی بر داشتی ترک این سخته کمانی رو بگو در کمان نه تیر و پریدن مجو چون...

گفت آن درویش ای دانای راز از پی این گنج کردم یاوه‌تاز دیو حرص و آز و مستعجل تگی نی تانی جست و نی آهستگی من ز دیگی لقمه‌ای نندوختم کف سیه کردم دهان را سوختم خود نگفتم چون درین ناموقنم زان گره‌زن این گره را حل کنم قول حق را هم ز حق تفسیر جو هین مگو ژاژ از گمان ای سخت‌رو...

نک خیال آن فقیرم بی‌ریا عاجز آورد از بیا و از بیا بانگ او تو نشنوی من بشنوم زانک در اسرار همراز ویم طالب گنجش مبین خود گنج اوست دوست کی باشد به معنی غیر دوست سجده خود را می‌کند هر لحظه او سجده پیش آینه‌ست از بهر رو گر بدیدی ز آینه او یک پشیز بی‌خیالی زو نماندی هیچ چیز...

مؤمنان از دست باد ضایره جمله بنشستند اندر دایره یاد طوفان بود و کشتی لطف هو بس چنین کشتی و طوفان دارد او پادشاهی را خدا کشتی کند تا به حرص خویش بر صفها زند قصد شه آن نه که خلق آمن شوند قصدش آنک ملک گردد پای‌بند آن خراسی می‌دود قصدش خلاص تا بیابد او ز زخم آن دم مناص...

پس خلیفه ساخت صاحب‌سینه‌ای تا بود شاهیش را آیینه‌ای بس صفای بی‌حدودش داد او وانگه از ظلمت ضدش بنهاد او دو علم بر ساخت اسپید و سیاه آن یکی آدم دگر ابلیس راه در میان آن دو لشکرگاه زفت چالش و پیکار آنچ رفت رفت هم‌چنان دور دوم هابیل شد ضد نور پاک او قابیل شد هم‌چنان این...

اندرین بود او که شیخ نامدار زود پیش افتاد بر شیری سوار شیر غران هیزمش را می‌کشید بر سر هیزم نشسته آن سعید تازیانه‌ش مار نر بود از شرف مار را بگرفته چون خرزن به کف تو یقین می‌دان که هر شیخی که هست هم سواری می‌کند بر شیر مست گرچه آن محسوس و این محسوس نیست لیک آن بر چشم...

بعد از آن پرسان شد او از هر کسی شیخ را می‌جست از هر سو بسی پس کسی گفتش که آن قطب دیار رفت تا هیزم کشد از کوهسار آن مرید ذوالفقاراندیش تفت در هوای شیخ سوی بیشه رفت دیو می‌آورد پیش هوش مرد وسوسه تا خفیه گردد مه ز گرد کین چنین زن را چرا این شیخ دین دارد اندر خانه یار و...

بانگ زد بر وی جوان و گفت بس روز روشن از کجا آمد عسس نور مردان مشرق و مغرب گرفت اسمانها سجده کردند از شگفت آفتاب حق بر آمد از حمل زیر چادر رفت خورشید از خجل ترهات چون تو ابلیسی مرا کی بگرداند ز خاک این سرا من به بادی نامدم هم‌چون سحاب تا بگردی باز گردم زین جناب عجل با...

اشکش از دیده بجست و گفت او با همه آن شاه شیرین‌نام کو گفت آن سالوس زراق تهی دام گولان و کمند گمرهی صد هزاران خام ریشان هم‌چو تو اوفتاده از وی اندر صد عتو گر نبینیش و سلامت وا روی خیر تو باشد نگردی زو غوی لاف‌کیشی کاسه‌لیسی طبل‌خوار بانگ طبلش رفته اطراف دیار سبطیند این...

رفت درویشی ز شهر طالقان بهر صیت بوالحسین خارقان کوهها ببرید و وادی دراز بهر دید شیخ با صدق و نیاز آنچ در ره دید از رنج و ستم گرچه در خوردست کوته می‌کنم چون به مقصد آمد از ره آن جوان خانهٔ آن شاه را جست او نشان چون به صد حرمت بزد حلقهٔ درش زن برون کرد از در خانه سرش که...

چونک رقعهٔ گنج پر آشوب را شه مسلم داشت آن مکروب را گشت آمن او ز خصمان و ز نیش رفت و می‌پیچید در سودای خویش یار کرد او عشق درداندیش را کلب لیسد خویش ریش خویش را عشق را در پیچش خود یار نیست محرمش در ده یکی دیار نیست نیست از عاشق کسی دیوانه‌تر عقل از سودای او کورست و کر...

چونک تعویق آمد اندر عرض و طول شاه شد زان گنج دل سیر و ملول دشتها را گز گز آن شه چاه کند رقعه را از خشم پیش او فکند گفت گیر این رقعه کش آثار نیست تو بدین اولیتری کت کار نیست نیست این کار کسی کش هست کار که بسوزد گل بگردد گرد خار نادر افتد اهل این ماخولیا منتظر که روید...

پس خبر کردند سلطان را ازین آن گروهی که بدند اندر کمین عرضه کردند آن سخن را زیردست که فلانی گنج‌نامه یافتست چون شنید این شخص کین با شه رسید جز که تسلیم و رضا چاره ندید پیش از آنک اشکنجه بیند زان قباد رقعه را آن شخص پیش او نهاد گفت تا این رقعه را یابیده‌ام گنج نه و رنج...

اندر آن رقعه نبشته بود این که برون شهر گنجی دان دفین آن فلان قبه که در وی مشهدست پشت او در شهر و در در فدفدست پشت با وی کن تو رو در قبله آر وانگهان از قوس تیری بر گذار چون فکندی تیر از قوس ای سعاد بر کن آن موضع که تیرت اوفتاد پس کمان سخت آورد آن فتی تیر پرانید در صحن...

دید در خواب او شبی و خواب کو واقعهٔ بی‌خواب صوفی‌راست خو هاتفی گفتش کای دیده تعب رقعه‌ای در مشق وراقان طلب خفیه زان وراق کت همسایه است سوی کاغذپاره‌هاش آور تو دست رقعه‌ای شکلش چنین رنگش چنین بس بخوان آن را به خلوت ای حزین چون بدزدی آن ز وراق ای پسر پس برون رو ز انبهی...

آن یکی بیچارهٔ مفلس ز درد که ز بی‌چیزی هزاران زهر خورد لابه کردی در نماز و در دعا کای خداوند و نگهبان رعا بی ز جهدی آفریدی مر مرا بی فن من روزیم ده زین سرا پنج گوهر دادیم در درج سر پنج حس دیگری هم مستتر لا یعد این داد و لا یحصی ز تو من کلیلم از بیانش شرم‌رو چونک در...

عارفی پرسید از آن پیر کشیش که توی خواجه مسن‌تر یا که ریش گفت نه من پیش ازو زاییده‌ام بی ز ریشی بس جهان را دیده‌ام گفت ریشت شد سپید از حال گشت خوی زشت تو نگردیدست وشت او پس از تو زاد و از تو بگذرید تو چنین خشکی ز سودای ثرید تو بر آن رنگی که اول زاده‌ای یک قدم زان...

آن یکی زن شوی خود را گفت هی ای مروت را به یک ره کرده طی هیچ تیمارم نمی‌داری چرا تا بکی باشم درین خواری چرا گفت شو من نفقه چاره می‌کنم گرچه عورم دست و پایی می‌زنم نفقه و کسوه‌ست واجب ای صنم از منت این هر دو هست و نیست کم آستین پیرهن بنمود زن بس درشت و پر وسخ بد پیرهن...

گفت قاضی گر نبودی امر مر ور نبودی خوب و زشت و سنگ و در ور نبودی نفس و شیطان و هوا ور نبودی زخم و چالیش و وغا پس به چه نام و لقب خواندی ملک بندگان خویش را ای منهتک چون بگفتی ای صبور و ای حلیم چون بگفتی ای شجاع و ای حکیم صابرین و صادقین و منفقین چون بدی بی ره‌زن و دیو...

گفت صوفی قادرست آن مستعان که کند سودای ما را بی زیان آنک آتش را کند ورد و شجر هم تواند کرد این را بی‌ضرر آنک گل آرد برون از عین خار هم تواند کرد این دی را بهار آنک زو هر سرو آزادی کند قادرست ار غصه را شادی کند آنک شد موجود از وی هر عدم گر بدارد باقیش او را چه کم آنک...

آن یکی می‌شد به ره سوی دکان پیش ره را بسته دید او از زنان پای او می‌سوخت از تعجیل و راه بسته از جوق زنان هم‌چو ماه رو به یک زن کرد و گفت ای مستهان هی چه بسیارید ای دخترچگان رو بدو کرد آن زن و گفت ای امین هیچ بسیاری ما منکر مبین بین که با بسیاری ما بر بساط تنگ می‌آید...

اطلس عمرت به مقراض شهور برد پاره‌پاره خیاط غرور تو تمنا می‌بری که اختر مدام لاغ کردی سعد بودی بر دوام سخت می‌تولی ز تربیعات او وز دلال و کینه و آفات او سخت می‌رنجی ز خاموشی او وز نحوس و قبض و کین‌کوشی او که چرا زهرهٔ طرب در رقص نیست بر سعود و رقص سعد او مه‌ایست اخترت...

گفت درزی ای طواشی بر گذر وای بر تو گر کنم لاغی دگر پس قبایت تنگ آید باز پس این کند با خویشتن خود هیچ کس خندهٔ چه رمزی ار دانستیی تو به جای خنده خون...

ترک خندیدن گرفت از داستان چشم تنگش گشت بسته آن زمان پاره‌ای دزدید و کردش زیر ران از جز حق از همه احیا نهان حق همی‌دید آن ولی ستارخوست لیک چون از حد بری غماز اوست ترک را از لذت افسانه‌اش رفت از دل دعوی پیشانه‌اش اطلس چه دعوی چه رهن چه ترک سرمستست در لاغ اچی لابه کردش...

گفت خیاطیست نامش پور شش اندرین چستی و دزدی خلق‌کش گفت من ضامن که با صد اضطراب او نیارد برد پیشم رشته‌تاب پس بگفتندش که از تو چست‌تر مات او گشتند در دعوی مپر رو به عقل خود چنین غره مباش که شوی یاوه تو در تزویرهاش گرم‌تر شد ترک و بست آنجا گرو که نیارد برد نی کهنه نی نو...

جذب سمعست ار کسی را خوش لبیست گرمی و جد معلم از صبیست چنگیی را کو نوازد بیست و چار چون نیابد گوش گردد چنگ بار نه حراره یادش آید نه غزل نه ده انگشتش بجنبد در عمل گر نبودی گوشهای غیب‌گیر وحی ناوردی ز گردون یک بشیر ور نبودی دیده‌های صنع‌بین نه فلک گشتی نه خندیدی زمین آن...

گفت قاضی بس تهی‌رو صوفیی خالی از فطنت چو کاف کوفیی تو بنشنیدی که آن پر قند لب غدر خیاطان همی‌گفتی به شب خلق را در دزدی آن طایفه می‌نمود افسانه‌های سالفه قصهٔ پاره‌ربایی در برین می حکایت کرد او با آن و این در سمر می‌خواند دزدی‌نامه‌ای گرد او جمع آمده هنگامه‌ای مستمع...

گفت صوفی که چه بودی کین جهان ابروی رحمت گشادی جاودان هر دمی شوری نیاوردی به پیش بر نیاوردی ز تلوینهاش نیش شب ندزدیدی چراغ روز را دی نبردی باغ عیش آموز را جام صحت را نبودی سنگ تب آمنی با خوف ناوردی کرب خود چه کم گشتی ز جود و رحمتش گر نبودی خرخشه در...

گفت قاضی صوفیا خیره مشو یک مثالی در بیان این شنو هم‌چنانک بی‌قراری عاشقان حاصل آمد از قرار دلستان او چو که در ناز ثابت آمده عاشقان چون برگها لرزان شده خندهٔ او گریه‌ها انگیخته آب رویش آب روها ریخته این همه چون و چگونه چون زبد بر سر دریای بی‌چون می‌تپد ضد و ندش نیست در...

گفت صوفی چون ز یک کانست زر این چرا نفعست و آن دیگر ضرر چونک جمله از یکی دست آمدست این چرا هوشیار و آن مست آمدست چون ز یک دریاست این جوها روان این چرا نوش است و آن زهر دهان چون همه انوار از شمس بقاست صبح صادق صبح کاذب از چه خاست چون ز یک سرمه‌ست ناظر را کحل از چه آمد...

گفت قاضی واجب آیدمان رضا هر قفا و هر جفا کارد قضا خوش‌دلم در باطن از حکم زبر گرچه شد رویم ترش کالحق مر این دلم باغست و چشمم ابروش ابر گرید باغ خندد شاد و خوش سال قحط از آفتاب خیره‌خند باغها در مرگ و جان کندن رسند ز امر حق وابکوا کثیرا خوانده‌ای چون سر بریان چه خندان...

گشت قاضی طیره صوفی گفت هی حکم تو عدلست لاشپک نیست غی آنچ نپسندی به خود ای شیخ دین چون پسندی بر برادر ای امین این ندانی که می من چه کنی هم در آن چه عاقبت خود افکنی من حفر بئرا نخواندی از خبر آنچ خواندی کن عمل جان پدر این یکی حکمت چنین بد در قضا که ترا آورد سیلی بر قفا...

گفت صوفی در قصاص یک قفا سر نشاید باد دادن از عمی خرقهٔ تسلیم اندر گردنم بر من آسان کرد سیلی خوردنم دید صوفی خصم خود را سخت زار گفت اگر مشتش زنم من خصم‌وار او به یک مشتم بریزد چون رصاص شاه فرماید مرا زجر و قصاص خیمه ویرانست و بشکسته وتد او بهانه می‌جود تا در فتد بهر...

راست گفتست آن سپهدار بشر که هر آنک کرد از دنیا گذر نیستش درد و دریغ و غبن موت بلک هستش صد دریغ از بهر فوت که چرا قبله نکردم مرگ را مخزن هر دولت و هر برگ را قبله کردم من همه عمر از حول آن خیالاتی که گم شد در اجل حسرت آن مردگان از مرگ نیست زانست کاندر نقشها کردیم ایست...

رحمه الله علیه گفته است ذکر شه محمود غازی سفته است کز غزای هند پیش آن همام در غنیمت اوفتادش یک غلام پس خلیفه‌ش کرد و بر تختش نشاند بر سپه بگزیدش و فرزند خواند طول و عرض و وصف قصه تو به تو در کلام آن بزرگ دین بجو حاصل آن کودک برین تخت نضار شسته پهلوی قباد شهریار گریه...

باز گرد و قصهٔ رنجور گو با طبیب آگه ستارخو نبض او بگرفت و واقف شد ز حال که امید صحت او بد محال گفت هر چت دل بخواهد آن بکن تا رود از جسمت این رنج کهن هرچه خواهد خاطر تو وا مگیر تا نگردد صبر و پرهیزت زحیر صبر و پرهیز این مرض را دان زیان هرچه خواهد دل در آرش در میان این...

آن یکی رنجور شد سوی طبیب گفت نبضم را فرو بین ای لبیب که ز نبض آگه شوی بر حال دل که رگ دستست با دل متصل چونک دل غیبست خواهی زو مثال زو بجو که با دلستش اتصال باد پنهانست از چشم ای امین در غبار و جنبش برگش ببین کز یمینست او وزان یا از شمال جنبش برگت بگوید وصف حال مستی دل...

چون عروسی خواست رفتن آن خریف موی ابرو پاک کرد آن مستخیف پیش رو آیینه بگرفت آن عجوز تا بیاراید رخ و رخسار و پوز چند گلگونه بمالید از بطر سفرهٔ رویش نشد پوشیده‌تر عشرهای مصحف از جا می‌برید می‌بچفسانید بر رو آن پلید تا که سفرهٔ روی او پنهان شود تا نگین حلقهٔ خوبان شود...

سایلی آمد به سوی خانه‌ای خشک نانه خواست یا تر نانه‌ای گفت صاحب‌خانه نان اینجا کجاست خیره‌ای کی این دکان نانباست گفت باری اندکی پیهم بیاب گفت آخر نیست دکان قصاب گفت پارهٔ آرد ده ای کدخدا گفت پنداری که هست این آسیا گفت باری آب ده از مکرعه گفت آخر نیست جو یا مشرعه هر چه...

چونک مجلس بی چنین پیغاره نیست از حدیث پست نازل چاره نیست واستان هین این سخن را از گرو سوی افسانهٔ عجوزه باز رو چون مسن گشت و درین ره نیست مرد تو بنه نامش عجوز سال‌خورد نه مرورا راس مال و پایه‌ای نه پذیرای قبول مایه‌ای نه دهنده نی پذیرندهٔ خوشی نه درو معنی و نه...

گفت یک روزی به خواجهٔ گیلیی نان پرستی نر گدا زنبیلیی چون ستد زو نان بگفت ای مستعان خوش به خان و مان خود بازش رسان گفت خان ار آنست که من دیده‌ام حق ترا آنجا رساند ای دژم هر محدث را خسان باذل کنند حرفش ار عالی بود نازل کنند زانک قدر مستمع آید نبا بر قد خواجه برد درزی...

بود کمپیری نودساله کلان پر تشنج روی و رنگش زعفران چون سر سفره رخ او توی توی لیک در وی بود مانده عشق شوی ریخت دندانهاش و مو چون شیر شد قد کمان و هر حسش تغییر شد عشق شوی و شهوت و حرصش تمام عشق صید و پاره‌پاره گشته دام مرغ بی‌هنگام و راه بی‌رهی آتشی پر در بن دیگ تهی عاشق...

هم‌چو عیسی بر سرش گیرد فرات که ایمنی از غرقه در آب حیات گوید احمد گر یقینش افزون بدی خود هوایش مرکب و مامون بدی هم‌چو من که بر هوا راکب شدم در شب معراج مستصحب شدم گفت چون باشد سگی کوری پلید جست او از خواب خود را شیر دید نه چنان شیری که کس تیرش زند بل ز بیمش تیغ و...

رفت پیغامبر به رغبت بهر او اندر آخر وآمد اندر جست و جو بود آخر مظلم و زشت و پلید وین همه برخاست چون الفت رسید بوی پیغامبر ببرد آن شیر نر هم‌چنانک بوی یوسف را پدر موجب ایمان نباشد معجزات بوی جنسیت کند جذب صفات معجزات از بهر قهر دشمنست بوی جنسیت پی دل بردنست قهر گردد...

از قضا رنجور و ناخوش شد هلال مصطفی را وحی شد غماز حال بد ز رنجوریش خواجه‌ش بی‌خبر که بر او بد کساد و بی‌خطر خفته نه روز اندر آخر محسنی هیچ کس از حال او آگاه نی آنک کس بود و شهنشاه کسان عقل صد چون قلزمش هر جا رسان وحیش آمد رحم حق غم‌خوار شد که فلان مشتاق تو بیمار شد...

آن‌چنان که کاروانی می‌رسید در دهی آمد دری را باز دید آن یکی گفت اندرین برد العجوز تا بیندازیم اینجا چند روز بانگ آمد نه بینداز از برون وانگهانی اندر آ تو اندرون هم برون افکن هر آنچ افکندنیست در میا با آن کای ن مجلس سنیست بد هلال استاددل جان‌روشنی سایس و بندهٔ...

آن یکی اسپی طلب کرد از امیر گفت رو آن اسپ اشهب را بگیر گفت آن را من نخواهم گفت چون گفت او واپس‌روست و بس حرون سخت پس پس می‌رود او سوی بن گفت دمش را به سوی خانه کن دم این استور نفست شهوتست زین سبب پس پس رود آن خودپرست شهوت او را که دم آمد ز بن ای مبدل شهوت عقبیش کن چون...

چون شنیدی بعضی اوصاف بلال بشنو اکنون قصهٔ ضعف هلال از بلال او بیش بود اندر روش خوی بد را بیش کرده بد کشش نه چو تو پس‌رو که هر دم پس‌تری سوی سنگی می‌روی از گوهری آن‌چنان کان خواجه را مهمان رسید خواجه از ایام و سالش بر رسید گفت عمرت چند سالست ای پسر بازگو و در مدزد و بر...

گفت ای صدیق آخر گفتمت که مرا انباز کن در مکرمت گفت ما دو بندگان کوی تو کردمش آزاد من بر روی تو تو مرا می‌دار بنده و یار غار هیچ آزادی نخواهم زینهار که مرا از بندگیت آزادیست بی‌تو بر من محنت و بیدادیست ای جهان را زنده کرده ز اصطفا خاص کرده عام را خاصه مرا خوابها می‌دید...

قهقهه زد آن جهود سنگ‌دل از سر افسوس و طنز و غش و غل گفت صدیقش که این خنده چه بود در جواب پرسش او خنده فزود گفت اگر جدت نبودی و غرام در خریداری این اسود غلام من ز استیزه نمی‌جوشیدمی خود به عشر اینش بفروشیدمی کو به نزد من نیرزد نیم دانگ تو گران کردی بهایش را به بانگ پس...

مصطفی گفتش کای اقبال‌جو اندرین من می‌شوم انباز تو تو وکیلم باش نیمی بهر من مشتری شو قبض کن از من ثمن گفت صد خدمت کنم رفت آن زمان سوی خانهٔ آن جهود بی‌امان گفت با خود کز کف طفلان گهر پس توان آسان خریدن ای پدر عقل و ایمان را ازین طفلان گول می‌خرد با ملک دنیا دیو غول...

بعد از آن صدیق پیش مصطفی گفت حال آن بلال با وفا کان فلک‌پیمای میمون‌بال چست این زمان در عشق و اندر دام تست باز سلطانست زان جغدان برنج در حدث مدفون شدست آن زفت‌گنج جغدها بر باز استم می‌کنند پر و بالش بی‌گناهی می‌کنند جرم او اینست کو بازست و بس غیر خوبی جرم یوسف چیست پس...

تن فدای خار می‌کرد آن بلال خواجه‌اش می‌زد برای گوشمال که چرا تو یاد احمد می‌کنی بندهٔ بد منکر دین منی می‌زد اندر آفتابش او به خار او احد می‌گفت بهر افتخار تا که صدیق آن طرف بر می‌گذشت آن احد گفتن به گوش او برفت چشم او پر آب شد دل پر عنا زان احد می‌یافت بوی آشنا بعد از...

آن یکی می‌زد سحوری بر دری درگهی بود و رواق مهتری نیم‌شب می‌زد سحوری را به جد گفت او را قایلی کای مستمد اولا وقت سحر زن این سحور نیم‌شب نبود گه این شر و شور دیگر آنک فهم کن ای بوالهوس که درین خانه درون خود هست کس کس درینجا نیست جز دیو و پری روزگار خود چه یاوه می‌بری...

مور بر دانه بدان لرزان شود که ز خرمنهای خوش اعمی بود می‌کشد آن دانه را با حرص و بیم که نمی‌بیند چنان چاش کریم صاحب خرمن همی‌گوید که هی ای ز کوری پیش تو معدوم شی تو ز خرمنهای ما آن دیده‌ای که در آن دانه به جان پیچیده‌ای ای به صورت ذره کیوان را ببین مور لنگی رو سلیمان...

گفت آری لیک کو دور یزید کی بدست این غم چه دیر اینجا رسید چشم کوران آن خسارت را بدید گوش کران آن حکایت را شنید خفته بودستید تا اکنون شما که کنون جامه دریدیت از عزا پس عزا بر خود کنید ای خفتگان زانک بد مرگیست این خواب گران روح سلطانی ز زندانی بجست جامه چه درانیم و چون...

روز عاشورا همه اهل حلب باب انطاکیه اندر تا به شب گرد آید مرد و زن جمعی عظیم ماتم آن خاندان دارد مقیم ناله و نوحه کنند اندر بکا شیعه عاشورا برای کربلا بشمرند آن ظلمها و امتحان کز یزید و شمر دید آن خاندان نعره‌هاشان می‌رود در ویل و وشت پر همی‌گردد همه صحرا و دشت یک...

جان بسی کندی و اندر پرده‌ای زانک مردن اصل بد ناورده‌ای تا نمیری نیست جان کندن تمام بی‌کمال نردبان نایی به بام چون ز صد پایه دو پایه کم بود بام را کوشنده نامحرم بود چون رسن یک گز ز صد گز کم بود آب اندر دلو از چه کی رود غرق این کشتی نیابی ای امیر تا بننهی اندرو من...

مطرب آغازید پیش ترک مست در حجاب نغمه اسرار الست من ندانم که تو ماهی یا وثن من ندانم تا چه می‌خواهی ز من می‌ندانم که چه خدمت آرمت تن زنم یا در عبارت آرمت این عجب که نیستی از من جدا می‌ندانم من کجاام تو کجا می‌ندانم که مرا چون می‌کشی گاه در بر گاه در خون می‌کشی هم‌چنین...

گفت پیغامبر برای امتحان او نمی‌بیند ترا کم شو نهان کرد اشارت عایشه با دستها او نبیند من همی‌بینم ورا غیرت عقل است بر خوبی روح پر ز تشبیهات و تمثیل این نصوح با چنین پنهانیی کین روح راست عقل بر وی این چنین رشکین چراست از که پنهان می‌کنی ای رشک‌خو آنک پوشیدست نورش روی او...

اندر آمد پیش پیغامبر ضریر کای نوابخش تنور هر خمیر ای تو میر آب و من مستسقیم مستغاث المستغاث ای ساقیم چون در آمد آن ضریر از در شتاب عایشه بگریخت بهر احتجاب زانک واقف بود آن خاتون پاک از غیوری رسول رشکناک هر که زیباتر بود رشکش فزون زانک رشک از ناز خیزد یا بنون...

اعجمی ترکی سحر آگاه شد وز خمار خمر مطرب‌خواه شد مطرب جان مونس مستان بود نقل و قوت و قوت مست آن بود مطرب ایشان را سوی مستی کشید باز مستی از دم مطرب چشید آن شراب حق بدان مطرب برد وین شراب تن ازین مطرب چرد هر دو گر یک نام دارد در سخن لیک شتان این حسن تا آن حسن اشتباهی...

عاشقی بودست در ایام پیش پاسبان عهد اندر عهد خویش سالها در بند وصل ماه خود شاهمات و مات شاهنشاه خود عاقبت جوینده یابنده بود که فرج از صبر زاینده بود گفت روزی یار او که امشب بیا که بپختم از پی تو لوبیا در فلان حجره نشین تا نیم‌شب تا بیایم نیم‌شب من بی طلب مرد قربان کرد...

گفت آن مرغ این سزای او بود که فسون زاهدان را بشنود گفت زاهد نه سزای آن نشاف کو خورد مال یتیمان از گزاف بعد از آن نوحه‌گری آغاز کرد که فخ و صیاد لرزان شد ز درد کز تناقضهای دل پشتم شکست بر سرم جانا بیا می‌مال دست زیر دست تو سرم را راحتیست دست تو در شکربخشی آیتیست سایهٔ...

پاسبانی خفت و دزد اسباب برد رختها را زیر هر خاکی فشرد روز شد بیدار شد آن کاروان دید رفته رخت و سیم و اشتران پس بدو گفتند ای حارس بگو که چه شد این رخت و این اسباب کو گفت دزدان آمدند اندر نقاب رختها بردند از پیشم شتاب قوم گفتندش که ای چو تل ریگ پس چه می‌کردی کیی ای...

مرغ گفتش خواجه در خلوت مه‌ایست دین احمد را ترهب نیک نیست از ترهب نهی کردست آن رسول بدعتی چون در گرفتی ای فضول جمعه شرطست و جماعت در نماز امر معروف و ز منکر احتراز رنج بدخویان کشیدن زیر صبر منفعت دادن به خلقان هم‌چو ابر خیر ناس آن ینفع الناس ای پدر گر نه سنگی چه حریفی...

آن یکی قج داشت از پس می‌کشید دزد قج را برد حبلش را برید چونک آگه شد دوان شد چپ و راست تا بیابد کان قج برده کجاست بر سر چاهی بدید آن دزد را که فغان می‌کرد کای واویلتا گفت نالان از چئی ای اوستاد گفت همیان زرم در چه فتاد گر توانی در روی بیرون کشی خمس بدهم مر ترا با...

رفت مرغی در میان مرغزار بود آنجا دام از بهر شکار دانهٔ چندی نهاده بر زمین وآن صیاد آنجا نشسته در کمین خویشتن پیچیده در برگ و گیاه تا در افتد صید بیچاره ز راه مرغک آمد سوی او از ناشناخت پس طوافی کرد و پیش مرد تاخت گفت او را کیستی تو سبزپوش در بیابان در میان این وحوش...

پس بگفتند آن امیران کین فنیست از عنایتهاش کار جهد نیست قسمت حقست مه را روی نغز دادهٔ بختست گل را بوی نغز گفت سلطان بلک آنچ از نفس زاد ریع تقصیرست و دخل اجتهاد ورنه آدم کی بگفتی با خدا ربنا انا ظلمنا نفسنا خود بگفتی کین گناه از نفس بود چون قضا این بود حزم ما چه سود...

چون امیران از حسد جوشان شدند عاقبت بر شاه خود طعنه زدند کین ایاز تو ندارد سی خرد جامگی سی امیر او چون خورد شاه بیرون رفت با آن سی امیر سوی صحرا و کهستان صیدگیر کاروانی دید از دور آن ملک گفت امیری را برو ای مؤتفک رو بپرس آن کاروان را بر رصد کز کدامین شهر اندر می‌رسد...

شرفه‌ای بشنید در شب معتمد برگرفت آتش‌زنه که آتش زند دزد آمد آن زمان پیشش نشست چون گرفت آن سوخته می‌کرد پست می‌نهاد آنجا سر انگشت را تا شود استارهٔ آتش فنا خواجه می‌پنداشت کز خود می‌مرد این نمی‌دید او که دزدش می‌کشد خواجه گفت این سوخته نمناک بود می‌مرد استاره از تریش...

کلما هم اوقدوا نار الوغی اطفاء الله نارهم حتی انطفا عزم کرده که دلا آنجا مه‌ایست گشته ناسی زانک اهل عزم نیست چون نبودش تخم صدقی کاشته حق برو نسیان آن بگماشته گرچه بر آتش‌زنهٔ دل می‌زند آن ستاره‌ش را کف حق...

چون بپیوستی بدان ای زینهار چند نالی در ندامت زار زار نام میری و وزیری و شهی در نهانش مرگ و درد و جان‌دهی بنده باش و بر زمین رو چون سمند چون جنازه نه که بر گردن برند جمله را حمال خود خواهد کفور چون سوار مرده آرندش به گور بر جنازه هر که را بینی به خواب فارس منصب شود...

گفت خواجه صبر کن با او بگو که ازو ببریم و بدهیمش به تو تا مگر این از دلش بیرون کنم تو تماشا کن که دفعش چون کنم تو دلش خوش کن بگو می‌دان درست که حقیقت دختر ما جفت تست ما ندانستیم ای خوش مشتری چونک دانستیم تو اولیتری آتش ما هم درین کانون ما لیلی آن ما و تو مجنون ما تا...

خواجه‌ای را بود هندو بنده‌ای پروریده کرده او را زنده‌ای علم و آدابش تمام آموخته در دلش شمع هنر افروخته پروریدش از طفولیت به ناز در کنار لطف آن اکرام‌ساز بود هم این خواجه را خوش دختری سیم‌اندامی گشی خوش‌گوهری چون مراهق گشت دختر طالبان بذل می‌کردند کابین گران می‌رسیدش...

اولم این جزر و مد از تو رسید ورنه ساکن بود این بحر ای مجید هم از آنجا کین تردد دادیم بی‌تردد کن مرا هم از کرم ابتلاام می‌کنی آه الغیاث ای ذکور از ابتلاات چون اناث تا بکی این ابتلا یا رب مکن مذهبی‌ام بخش و ده‌مذهب مکن اشتری‌ام لاغری و پشت ریش ز اختیار هم‌چو پالان‌شکل...

ای ضیاء الحق حسام‌الدین بیا ای صقال روح و سلطان الهدی مثنوی را مسرح مشروح ده صورت امثال او را روح ده تا حروفش جمله عقل و جان شوند سوی خلدستان جان پران شوند هم به سعی تو ز ارواح آمدند سوی دام حرف و مستحقن شدند باد عمرت در جهان هم‌چون خضر جان‌فزا و دستگیر و مستمر چون...

واعظی را گفت روزی سایلی کای تو منبر را سنی‌تر قایلی یک سؤالستم بگو ای ذو لباب اندرین مجلس سؤالم را جواب بر سر بارو یکی مرغی نشست از سر و از دم کدامینش بهست گفت اگر رویش به شهر و دم به ده روی او از دم او می‌دان که به ور سوی شهرست دم رویش به ده خاک آن دم باش و از رویش...

ای حیات دل حسام‌الدین بسی میل می‌جوشد به قسم سادسی گشت از جذب چو تو علامه‌ای در جهان گردان حسامی نامه‌ای پیش‌کش می‌آرمت ای معنوی قسم سادس در تمام مثنوی شش جهت را نور ده زین شش صحف کی یطوف حوله من لم یطف عشق را با پنج و با شش کار نیست مقصد او جز که جذب یار نیست بوک...