| بارها گفته‌ام و بار دگر می‌گویم | که من دلشده این ره نه به خود می‌پویم |
| در پس آینه طوطی صفتم داشته‌اند | آن چه استاد ازل گفت بگو می‌گویم |
| من اگر خارم و گر گل چمن آرایی هست | که از آن دست که او می‌کشدم می‌رویم |
| دوستان عیب من بی‌دل حیران مکنید | گوهری دارم و صاحب نظری می‌جویم |
| گر چه با دلق ملمع می گلگون عیب است | مکنم عیب کز او رنگ ریا می‌شویم |
| خنده و گریه عشاق ز جایی دگر است | می‌سرایم به شب و وقت سحر می‌مویم |
| حافظم گفت که خاک در میخانه مبوی | گو مکن عیب که من مشک ختن می‌بویم |
معاني لغات غزل (380)
بي دل: دل از دست داده، واله، عاشق.
حيران: سرگردان.
گوهري دارم: جواهري دارم، كنايه از اين كه نظريه و حرفهايي دارم، عقيده و نظريه و فلسفه يي براي خود دارم، سخني دارم.
صاحب نظر: خُبره، بصير.
دلق: خرقه، جامه خشن پشمي.
ملمّع: رنگارنگ، با رنگهاي جور و واجور به سبب وصله هاي جور و واجور.
ميِ گلگون: شراب سرخ.
كَزو: كز آن، اشاره به دلق ملمّع.
ز جايي دگر است: به سببي دگر است.
مي مويم: مويه مي كنم، گريه و زاري مي كنم.
گم شده: از راه به در افتاده، به بيراهه كشيده شده.
نه به خود: نه به اراده خود.
پَس: پشت.
پَسِ آينه: پشت آينه.
استاد ازل: معلم ازلي، كنايه از خداوند.
چمن آرا: باغبان، آرايش كننده باغ.
معاني ابيات غزل (380)
(1) چندين بار گفته ام و يكبار ديگر بازگو مي كنم كه من از راه به در افتاده با اراده خود اين راه را نمي پيمايم.
(2) در پشت آينه مرا مثل طوطي نگهداشته اند و هرچه معلم ازلي گفت بگو همان را مي گويم.
(3) من اگر خار بي مقدار و يا گل زيبا هستم، باغبان زينت كننده باغي هست كه به گونه يي كه او مرا پرورش مي دهد رشد و نموّ مي كنم.
(4) دوستان بر من دل از دست داده و عاشق سرگشته ايراد مگيريد. من گوهر عشقي دارم و به دنبال كارشناسي بصير مي گردم.
(5) هرچند با داشتن خرقه وصله دار رنگارنگ، خوردن شراب ارغواني كار پسنديده يي نيست، به من ايراد مگيريد چرا كه با شراب رنگ ريا را از خرقه خود شسته آن را تطهير مي كنم.
(6) علت خنديدن و گريستن عاشقان نه از اثر نيك و بد اين دنيا كه از جهاني ديگر سرچشمه مي گيرد. من سَرِ شب سرود مي خوانم و به هنگام سحر گريه و زاري سر مي دهم.
(7) حافظ به من گفت كه خاك در ميخانه را بو مكن. به او بگو بر من ايراد نگيرد چرا كه هر آينه مشك ختن را استشمام مي كنم.
شرح ابيات غزل (380)
وزن غزل: فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن
بحر غزل: رمل مثمّن مخبون اصلم
٭
سلمان ساوجي: قدمي كو كه بيابان فراقت پويم يا دماغي كه ز بوي تو نسيمي بويم
٭
1- آنچه در بيت اول اين غزل بالصراحه بازگو شده و به قول شاعر پيش از اين هم بارها آن را در غزلهاي ديگر گفته است از چند آيه سوره نجم و سوره هاي ديگر اتخاذ شده است. حافظ در بيت اول (منِ گمشده) را با الهام از اين دو آيه آورده است:
1- ما ضَلَّ صاحِبُكُمْ وَ ما غَوي
2- وَ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدي
(1) دوست شما گمراه نشده و به باطل نگرويده
(2) و خداي تو بهتر مي داند كه چه كسي گمراه و چه كسي راست راه است. و نيز به آيه هاي زير عنايت داشته است.
1- … فَيُصِلُّ اللّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهدي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ العَزيزُ الْحَكيمُ (آيه 4، سوره ابراهيم).
2- وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لِجَعَلَكُم اُمَّهً واحِدهً وَ لكِنْ يُضِلُّ‌مَنْ يَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمّا كُنتُم تَعْلَمونَ (آيه 96، سوره نحل).
3- اَفَمَن زُيِّنَ لَهُ سوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَاِنَّ اللّه يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ اِنَّ اللّهَ عليمٌ بِما يَصْنَعُون (آيه 9، سوره فاطر).
4- كَذالِكَ يُضِلُّ اللّهُ رَبِّكَ مَنْ يَشاءُ وَ يَهدي مَنْ يَشاءُ وَ ما يَعْلَمُ جُنودَ رَبِّكَ اِلّا هُوَ وَ ما هِيَ اِلّا ذِكْري لِبَشَرَ (آيه 34، سوره مدثّر).
2- در بيت دوم غزل، روي سخن با آيه هاي بعدي اين سوره دارد :
1- وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي (آيه 3، سوره النّجم).
2- اِنْ هُوَ اِلّا وَحْيٌ يُوحي (آيه 4، سوره النّجم).
(1) گفته هاي او نه از روي هوا و هوس است.
(2) و سخني نيست جز آنچه به او وحي مي شود.
كه ملاحظه مي شود گفته حافظ چيزي نيست جز گفته آن استاد توانا يعني ذات يكتا.
اينكه بعضي از شارحين عبارت (در پس آينه) را وافي به مقصود شاعر ندانسته و چنين اظهار فرموده اند كه طوطي را در پيش آينه نگاه مي دارند و خود در پس آينه رفته به او تعليم كلمات و حرف زدن را مي دهند به ظاهر صحيح است و حافظ مي بايست بگويد در پيش آينه طوطي صفتم داشته اند. اما در واقع حافظ از خود سخن نمي گويد او به زبان رسول خدا سخن مي گويد كه در پس آينه طوطي صفت، آنچه را كه از استاد ازل گفت بگو مي گويد و در اين باره در قرآن كريم در ذكر خصايص حضرت رسول اكرم (ص) در 9 موضوع، قريب چهارصد آيه نازل شده كه تنها 60 آيه در موضوع بعثت آن حضرت مي باشد و براي نمونه يك آيه را يادآور مي شود :
قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما اَدْري ما يُفْعَلُ بي وَ لا بِكُمْ اِنْ اَتَّبَعَ اِلّا ما يوحي اِلَيَّ وَ ما اَنَا اِلّا نَذيرٌ مُبين (آيه 8، سوره احقاف).
بگو من نو درآمدي از رسولان نيستم و نمي دانم كه با من چگونه عمل مي شود و نه با شما، پيروي نميكنم مگر آنچه به من وحي مي شود و من نيستم مگر، بيم دهنده آشكار.
بنابراين ملاحظه مي شود كه حافظ، رسول خدا را مثال مي زند و خود را طوطي دست آموز رسول خدا مي داند در حالي كه رسول خدا نيز از خود سخني نمي گويد بلكه آنچه استاد ازل به او مي گويد به ديگران تفهيم مي كند.
3- نظر حافظ در مضمون بيت سوم اين غزل به سوي مفاد آيه 16 و 17 سوره نوح معطوف است :
وَاللّهُ اَنْبَتَكُم مِنَ الْاَرْضِ نَباتاً (16) ثُمَّ يُعيدُكُمْ فيها وَ يُخْرِجُكُم اِخْراجاً (17)
و خدا شما را از زمين رويانيد رويانيدني (16) پس بر مي گرداند شما را در آن و بيرون مي آورد شما را بيرون آوردني. (17)
معناي اين بيت را حافظ در غزلي ديگر به اين صورت بازگو كرده است :
مكن در اين چمنم سرزنش به خودرويي چنانكه پرورشم مي دهند مي رويم
آنچه ذكر آن در اينجا لازم است اين كه در بعضي نسخ مصراع دوم بيت سوم به اين صورت آمده : (كه از آن دست كه او مي كَشَدم مي رويم) و معناي مي كَشَدم همان مي كارَدَم (از كاشتن) مي آيد و اين در زبان محاوره در گذشته چنين مفهومي را القاء مي كرده است.
4- شاعر در بيت چهارم تذكر مي دهد كه از روي بي اطلاعي و سرسري بر من ايراد نگيريد. من صاحب نظريه يي در امر توحيد و نبوت و معادم و برداشت عليحده يي و معرفتي بديعي در اين باره دارم و به دنبال صاحب نظري مي گردم كه حرفهاي مرا درك كند.
5- شاعر در بيت پنجم بر طبق شيوه ملامتيان سخن ميگويد و مي خواهد چنين تفهيم كند كه به صرف تقليد از دستورات شرعي دايره معرفت هيچ سالكي انبساط نمي يابد و بايستي به آنها به چشم حكمت و معرفت نگريست.
6- شاعر در بيت ششم باز به آيه 44 سوره النجم اشاره دارد كه مي فرمايد: اِنَّهُ هُوَ اَضْحَكَ وَ اَبْكي؛ يعني اين اوست كه مي خنداند و مي گرياند. و از آنجا كه در آيه شريفه خنده قبل از گريه آمده است شاعر هم در شعر خود به جاي گفتن (گريه و خنده عشاق)، خنده و گريه عشاق را آورده همچنانكه در آيه 60 همين سوره : وَ تَضْحَكُونَ وَ لا تَبْكُونَ ، خنده پيش از گريه آمده است.
7- ما مي دانيم كه آخرين آيه سوره النّجم امر به سجده مي كند و اين سجده براي خوانندگان قرآن و اين آيه شريفه لازم است چه خداوند امر مي كند : فَاسجُدوا اللّهَ وَ اعْبُدُوا و به همين مناسبت حافظ در بيت مقطع غزل با بكار گرفتن صنعت التفات مي گويد كه خاك در ميخانه را مبوي و بسيار روشن است كه براي بوئيدن خاك بايستي به حالت سجده درآيند و شاعر تلويحاً سجده به خاك در ميخانه را كه از آن بوي مشك مي آيد توصيه مي كند.
بنابراين مشاهده مي شود كه حافظ خود را مختار نمي داند بلكه او به دستور استاد ازل و به حكم سرشت و فطرتي كه از روز ازل در او به وديعت نهاده شده عمل مي كند و در اين باره خود را گناهكار ندانسته و به فيض رحمت الهي نيز مستظهر است.
شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی