غزل ۰۷۳- روشن از پرتو رویت نظری نیست که نیست

کلاف زندگی‌مان را با حافظ باز کنیم
دیدن رویِ تو را دیده‌ی جان باید!
ناصر پرهیزگار
در این جهان آشوبناک، کمتر کسی از زندگی رضایت دارد. نشان چندانی از مهرورزی نیست. همه متوقع هستیم، از دیگران انتظار یاری داریم، ولی خود از محبت کردن دریغ می‌کنیم. کسی به خود رجوع نمی‌کند، از خود مایه نمی‌گذارد، حاضر به قبول مسوولیت نیست. همه حق به جانب هستیم، خود را قربانی قلمداد می‌کنیم، انگشت تقصیر به سوی دیگری نشانه می‌گیریم. چنین است که در تباهی گرفتاریم، از سر شوق زندگی نمی‌کنیم.
بیایید به نیت فهم این معضل، تفالی به دیوان حافظ بزنیم. ببینیم سررشته کلاف سردرگمی کجاست؟ غزل ۷۳ از این جهت مضمونی اندوهناک اما هشداردهنده دارد. شکایت از جدایی می‌کند. سخن از سوز دل شیدا می‌گوید. غمی که در آن موج می‌زند، مایوسانه نیست؛ رهنمون‌گر است. بانگ نهیبی است که جان آزرده را می‌نوازد.
روشن از پرتو رویت، نظری نیست که نیست
منت خاک درت، بر بصری نیست که نیست
ناظر روی تو، صاحب‌نظرانند، ولی
سرّ گیسوی تو، در هیچ سَری نیست که نیست
اشک غمازَ من ار سرخ برآمد، چه عجب
خجل از کرده خود، پرده‌دری نیست که نیست
تا به دامن ننشیند ز نسیمت گردی!
سیل خیز از نظرم، رهگذری نیست که نیست
تا دَم از شامِ سرِ زلف تو، هر جا نزنند
با صبا، گفت و شنیدم، سحری نیست که نیست
من از این طالعِ شوریده به رنجم، ورنه
بهره‌مند از سرِ کویت، دگری نیست که نیست
از حیای لبِ شیرین تو، ای چشمه نوش
غرقِ آب و عرق اکنون، شکری نیست که نیست
مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز
ورنه در مجلسِ رندان، خبری نیست که نیست
شیر در بادیهِ عشق تو، روباه شود
آه از این راه که در وی، خطری نیست که نیست
آبِ چشمم که بر او، منتِ خاکِ در توست
زیر صد منت او، خاکِ دری نیست که نیست
از وجودم، قَدَری نام و نشان هست که هست
ورنه از ضعف، در اینجا اثری نیست که نیست
غیر از این نکته که حافظ ز تو، ناخشنود است
در سراپایِ وجودت، هنری نیست که نیست
(غزل ۷۳ دیوان حافظ)
ردیف «نیست که نیست» این غزل، مفهومی دریغ‌آمیز دارد. تاکید مضاعف بر فقدان می‌کند. مفسران طبق منطق ریاضی دستور زبان از مضمون نفی در نفی ردیف، وجه اثبات (مثبت) استخراج کرده‌اند. این برداشت با وجه ایهامی بعضی ابیات هم‌خوانی دارد، ولی با روح حاکم بر غزل نمی‌خواند. اگر مبنا بر وجه تاییدآمیز باشد، معنی دو بیت اول چنین می‌شود:
دیده‌ای نیست که روشن از پرتو تو نباشد؛ چشمی نیست که منت دار خاک درگاه تو نباشد
صاحب‌نظران نظاره‌گر روی تو هستند؛ ولی هیچ سَری نیست که راز تو در آن نباشد
این خوانش فهمی را به هم تعمیم می‌دهد که قاعدتا باید موجب خشنودی شود. اگر منظور حافظ چنین باشد، پس چرا در بیت‌های بعدی از تاسف، سیل اشک از چشمانش جاری می‌شود؟ اگر همگان دیده روشن‌بین و منت‌پذیری دارند، چرا آنها را مورد نکوهش قرار می‌دهد؟ چرا تا آن جا پیش می‌رود که در دو بیت آخر غزل از دیده خودش هم ابراز ناخشنودی می‌کند. او در این باب در سروده دیگری می‌گوید:
دیدن روی تو را، دیده جان بین باید
وین کجا! مرتبه چشمِ جهان بینِ من است (غزل ۵۲)
او به صاحب‌نظران مدعی، طعنه می‌زند که مفهوم نهفته در پس مظاهر را در نمی‌یابند. می‌گوید آن چشمی توان دیدار دارد که به توتیای عشق روشن شود.
او را به چشمِ پاک توان دید چون هلال
هر دیده جای جلوه آن ماه پاره نیست (غزل ۷۲)
بنابراین پساوند «نیست که نیست» لزوما جنبه تاییدآمیز ندارد، بلکه برای آن است که دو چندان توجه را به شرایط غفلت و فقدان هوشیاری جلب کند. اکنون باتوجه به این نکته تعبیر ابیات را از ابتدا به ترتیب شمارگان آن، مرور می‌کنیم:
۱- نگاهی نیست که از فروغ رخسار تو، بینا باشد؛ چشمی نیست که قدردان سرمه خاک پای تو باشد.
۲- صاحب‌نظران، دعوی دیدار تو دارند؛ ولی هیچ کس آگاه به راز سر به مُهر تو نیست.
۳- اگر چشم من از اشکِ رسواگر، سرخ فام شده، عجیب نیست؛ هر خبرچینی شرمنده از کار خود، سرخ روی می‌شود.
۴- تا گردی از نسیم تو دامن‌گیرم نشود، سیلاب اشک دیده‌ام، بر هر گذرگاهی جاری است.
۵- تا شمیم (بوی خوش) گیسوی سیاه تو در همه جا پخش نشود، گفتگوی شبانه‌ام با باد صبا، سحر ندارد؛ حافظ این مفهوم رادر غزلی دیگر چنین بیان می‌کند:
بویِ خوشِ تو، هر که ز باد صبا شنید
از یار آشنا، نَفَسِ آشنا شنید (غزل ۲۴۳)
بعضی بیت پنجم را چنین تفسیر کرده‌اند که هر شب تا سحر با باد صبا جر و بحث دارم که دَم خوشِ گیسوی تو را پخش نکند. این شرح با منش رندی حافظ مغایرت دارد. او را فردی بخیل و خودخواه جلوه می‌دهد. حال آن که زاری او از آن روست که دل‌های سنگ شده، دَم مسیحایی عشق را برنمی‌تابند.
نگرفت در تو، گریه حافظ به هیچ رو/ حیران آن دلم، که کم از سنگِ خاره نیست (غزل ۷۲)
۶- هرچند از بخت پریشان خود، رنج می‌برم، ولی بر سر کوی تو کسی نیست که از این غم بهره‌مند نباشد. حافظ در این جا از رنجی می‌گوید که آینه دل را شفاف می‌کند. بنابراین بیدارگرانه است، نه تخدیرگرانه! نعمت است؛ نه نکبت! موهبت است؛ نه محنت!
۷- شکری نیست که از شرمِ لب شیرین چشمه تو، غَرق در عَرَق (آب) نشود. ضمیر تو در مصراع اول دوپهلو است. هم استناد به لب «شیرین» و هم به لب «چشمه نوش» می‌کند. این نکته مفهومی چند لایه به بیت می‌دهد. از طرفی اشاره به شهد اکسیر عشق می‌کند؛ از طرف دیگر می‌گوید هر شیرین و شکر پاره‌ای در حضورش از خجالت آب می‌شود. از سوی دیگر می‌گوید عرق و شرمی که بر لبِ نوش معشوق می‌نشیند، آن را به شربتی گوارا از جنس آب حیات تبدیل می‌کند. مفهوم این بیت، تلویحا معشوق زمینی را جلوه‌ای از معشوق ازلی می‌داند. شیرین و شکر نام دو معشوق خسرو پرویز پادشاه کیانی هستند.
۸- هوشیاران به راز هستی آگاهند، ولی صلاح نمی‌دانند آن را فاش کنند؛ چون رازی که به اغیار گفته شود، ضایع می‌شود.
گفت آن یار، کز او گشت سرِ دار بلند/ جرمش این بود که اسرار، هویدا می‌کرد (غزل ۱۴۳)
۹- شیر در وادی عشق چون روباه محتاط می‌شود. هیات که در این راه خطری نیست که نیست. به عبارت دیگر، معجزه عشق، سر مغرور شیر را چون روباه افتاده به زیر می‌کند. بعضی این بیت را چنین تعبیر کرده‌اند که راه عشق چنان پرخطر هست که شیر چون روباه ترسان می‌شود. این برداشت با دیدگاه عاشقانه حافظ جور نیست. در نظر او راه عشق، سهل دشوار است. مشکل دارد، اما خطرناک نیست. اشکال راه از جانب عقل حسابگر است والا خود راه، عاری از خطر است. او در بیت اول دیوان خود می‌گوید:
الا ایها الساقی، ادر کاسا و ناولها/ که عشق آسان نمود اول، ولی افتاد مشکل‌ها (غزل ۱)
۱۰- روشنایی چشم من، وام‌دار سرمه خاک بارگاه توست؛ در میان همه جور منتی که چشمم بر من می‌گذارد، منت خاک هیچ درگاهی نیست. «آب چشم» معنی رخشندگی چشم، دید شفاف و روشن می‌دهد. بعضی آن را «اشک چشم» معنا کرده‌اند. آنها مصراع دوم را با انتساب ضمیر او به اشک چشم چنین تعریف می‌کنند: چشم من به شوق دیدار تو بر استان هر درگاهی گریسته است.
۱۱- اگر وجودم نمودی دارد، از تقدیر من است؛ وگرنه جز ناتوانی، اثری در من نیست. در این جا حافظ از خود – نه از معشوق- گله می‌کند. می‌گوید اگر نشانی از زندگی در من هست از توست؛ وگرنه من ضعیف‌تر از آنم که اثری از خود داشته باشم.
۱۲- از منظر ناظری هوشیار، خود را سرزنش می‌کند که جز نارضامندی، هنری در وجودش نیست. ضمیر تو در مصراع اول به وجه سرگشته حافظ که در بیت قبل توصیف شده، برمی‌گرد. در واقع او با رجوع به خود، مسوولیت تقصیر را به عهده می‌گیرد. اما اگر از فعل نیست که نیست، وجه تایید استخراج شود، مهفوم به کلی متفاوت می‌شود. در این صورت به جای گله از خود، از معشوق گله‌مند می‌شود. از او ایراد می‌گیرد چرا با همه هنرهایی که دارد، هنر راضی کردن حافظ را ندارد! استادانی چون خطیب رهبر، اسلامی ندوشن و گرمارودی، این بیت را در راستای گلایه حافظ از معشوق تفسیر کرده‌اند. به نظر نمی‌آید این تلقی با نگرش منت‌پذیر حافظ در قبال خلعت عشق سازگار باشد.
هرچه هست از قامت ناساز بی‌اندام ماست/ ورنه تشریف تو بر بالای کس، کوتاه نیست (غزل ۷۱)
در خاتمه جا دارد بار دیگر این غزل را که وصف حال سرگشته ماست، با صدای رسا بخوانیم. بگذاریم نوای اعجاز آمیزش، تارهای جانِ رنجورمان را بنوازد. باشد که شوق زندگی در ما برانگیزد!
توضیح واژگان
نظر، ناظر، صاحب نظر: نظر به معنی نگاه تیزبین است. ناظر، نظرکننده و صاحب نظر کسی که دیدی تیزبین دارد، فارغ از این که نظرش صائب باشد یا نباشد.
وجه خدا اگر شودت منظر نظر/ زین پس شکی نماند که صاحب نظر شوی (غزل ۴۸۸)
منت خاک درت: منت معنی احسان و نیکویی می‌دهد. خاک درت، خاک بارگاه حق است. خاکی که چون سرمه، چشم را بینا و روشن می‌کند. آن که در برابر معشوق ازلی (حق) سر فرود آورد، سرمه خاک پای او، چشمش را تیزبین می‌کند.
بصر: حس بینایی، چشم سر که ظاهربین است.
سرّ گیسو: سلسله به هم بافنده شده رازآمیزی که سالک به آن متوسل می‌شود.
شام سر زلف تو: سیاهی پررمز و راز گیسوی یار، تمثیلی از شگفتی آفرینش
اشک غماز: غماز کسی که با اشاره چشم و ابرو غمزه می‌کند. در این جا معنی سخن‌چین، فاش‌کننده راز می‌دهد. اشک غماز، اشکی که راز درون را فاش می‌کند.
پرده‌دری: از فعل پرده دریدن، افشاگری، برملا کردن راز، کسی که رازی را لو دهد. دیگری را رسوا کند.
سیل‌خیز: گذرگاهی که در مسیر سیل است. این جا معنی سیلاب اشک می‌دهد.
صبا: بادی که از شرق می‌وزد.
طالع شوریده: طالع به معنی برآمدن ستاره و ماه است. قدما بخت و سرنوشت را وابسته به طالع می‌دانستند. طالع شوریده، بخت آشفته و پریشان است.
حیای لب: حالت شرم، آزرم و خجالت. گاه این احساس به صورت عرق بر لب یا پیشانی ظاهر می‌شود.
چشمه‌نوش: آب زندگانی، چشمه خضر، چشمه‌ای که هر کس از آن بنوشد، عمر جاودان می‌یابد. تمثیلی از دهان معشوق که خوش‌نوش و بیان است.
مجلس رندی: رند در لغت معنی لاابالی، بی‌قید و بندی می‌دهد. ولی در مکتب حافظ به معنی آزادمنشی و هوشیاری عشقی است. مجلس رندان، محفل هوشیاران آگاه به اسرار غیب است.
بادیه: صحرا، بیابان
قَدَر: سرنوشت، آنچه مقدر است.
تقدیر: حکمت الهی، مسیری که چرخه روزگار طی می‌کند.