غزل ۰۵۸- سر ارادت ما و آستان حضرت دوست

معانی لغات غزل (۵۸)

ارادت: خواستن، میل و اراده.
سرارادت: سری که تعهد و ملازمت ارادت دارد.
حضرت: پیشگاه، محضر.
هرچه بر سر ما می‌رود: هرچه برای ما اتفاق می‌افتد، هرچیز که از روی سر ما می‌گذرد.
نظیر: مشابه، همانند، مثل.
شکنج: پیچ و تاب، چین و شکنج.
سبوکش: عمله شراب میخانه، کسی که کارش پرکردن سبو از شراب خم در ته زیرزمین خمخانه و آوردن به بالا در سطح میخانه و دادن به ساقی است برای توزیع بین مشتریان نشسته در مصطبه.
دیر: عبادتگاه دور از مردم، معبد کشیشان و راهبان عابد.
دیر رندسوز: کنایه از دنیای بی‌وفاست که به کام رندان نمی‌گردد.
بسا: چه بسیار.
سرا: سرها.
غالیه: ترکیبی از مشک و عنبر و مواد معطره سیاه رنگ که برای رنگ و معطر کردن مو به کار می‌رود و خوشبو است.
غالیه‌سا: غالیه مانند، غالیه ساز، بوی خوش‌ساز، پراکننده بوی خوش.
نثار: فدا، پیش‌کش، برخی.
ناطقه: سخن‌گو، گویا.
فال: پیش‌بینی خوش‌بینانه، مروا.
کلک: نی، قلم.

معانی ابیات غزل (۵۸)

(۱) این سر اخلاص و تسلیم ما و این آستانه و درگاه حضرت دوست که هرچه برای ما اتفاق می‌افتد (هرچه از روی سرما در می‌گذرد) برحسب میل و اراده اوست.
(۲) با اینکه ماه و خورشید را به مانند آینه دربرابر روی دوست قرار دادم و در آن نگریستم باز هم چهره کسی را همانند روی دوست ندیدم.
(۳) تا نسیم صبا که گشاینده برگهای به هم پیچیده و پراکننده عطر گل است چه گشایشی در دل تنگ و گرفته ما انجام دهد که دل ما نیز به مانند برگهای به هم پیچیده غنچه گل به هم فشرده و درهم است.
(۴) نه تنها من میخواره و بی‌نوا و دردکش کارم به سبوکشی این میخانه دهر کشیده شده است، چه بسیار سرها که در این کارخانه دهر به صورت سبوی شکسته و خاک کوزه‌گری درآمده اند.
(۵) شاید تو موهای خود را که از آن بوی عنبر برمی‌خیزد شانه زدی زیرا باد خوشبو و خاک عنبربو شده است.
(۶) هربرگ گل چمنزار پیش‌کش روی چون گل تو و هر نهال سر و جویبار فدای قد و بالای تو باد.
(۷) (جایی که) زبان سخنگو و با اراده، در شرح اشتیاق و دلدادگی نارساست از خامه زبان بریده چه کاری بر می‌آید؟
(۸) خیال روی تو درخاطرم مصور شد، بدین سبب به مراد دل و دیدار تو دست خواهم یافت زیرا اگر فال نیکو آید حال نیکو گردد.
(۹) نه تنها در این زمان دل حافظ در آتش شوق و تمنا و وصال جانان می‌سوزد که از روز ازل و سرنوشت تا به امروز به مانند لاله صحرایی داغدار بوده است.

شرح ابیات غزل (۵۸)

وزن غزل: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات
بحر غزل:مجتث مثمن مخبون مقصور
*

سعدی: بتا هلاک شود دوست در محبت دوست
که زندگانی او در هلاک بودن اوست

عماد‌فقیه: درون خسته ما را شفا زحضرت اوست
که درد عشق نداند طبیب الا دوست

سعدی: سفر دراز نباشد به پای طالب دوست
که زنده ابدست آدمی که کشته اوست

نزاری‌قهستانی: که باشد آنکه ترا بیند و ندارد دوست
بدت مباد، که از پای تا به فرق نکوست

به نظر می‌رسد این غزل مربوط به ایام جوانی شاعر باشد یعنی زمانی که حافظ به منظور طبع‌آزمایی اشعار مشهور شعرای ماضی را استقبال می‌کرده است و در استقبال از شعر سعدی: (بتا هلاک شود دوست درمحبت دوست) و در عهد سلطنت شاه شیخ ابواسحاق سروده شده باشد.
شاعر در بیت اول سر بر آستان دوست نهادن را که کنایه از تواضع و تسلیم کامل است عنوان غزل قرار داده و به دنبال آن عبارت دو پهلو ایهام‌دار: (هرچه بر سر ما می‌رود) را می‌آورد که معنای قریب آن هرچه برما می‌گذرد و معنای بعید آن اشاره به این است که سری در پای کسی فکنده شده و عابرین از روی آن عبور کرده و می‌روند و شاعر این حالت ثانوی را از فرط توجه و اعتنا و ارادت دوست به خود تلقی می‌کند.
در بیت دوم دوست را به صورت مطلق بی مانند تصور کرده و در بیت سوم نیز ایهامی به چشم می‌خورد. شاعر می‌خواهد بگوید در لابلای دل پر درد و ضمیر باطن من آنقدر افکار و اندیشه و راز مگو و درد پنهانی موجود و به صورت درهم پیچیده و عقده شده درآمده است که حتی نسیم صبا هم که عقده‌گشای برگهای غنچه گل است نمی‌تواند برآنها آگاهی یابد. دربیت چهارم اشاره به سبوکشی شده است. قبلاً نیز مشروحاً بیان شد که میخوارگان معتاد و بی‌نوا بالاجبار در میخانه‌ها به صورت رایگان و افتخاری به کار عملگی شراب پرداخته و کارشان این بود که از خم‌های شراب که در زیر زمین میخانه واقع است شراب را صاف کرده و زلال آن را در سبوهایی ریخته و برای مشتریان به دست ساقی می‌سپردند و دردهای آن را هم خود مقداری خورده و مقداری راطبق دستور مشتریان به بینوای معتادی که بر در میخانه به حالت خمار نشسته و از واردین تقاضای درد شراب خود را می‌کردند، می‌بخشیدند. شاعر می‌خواهد بگوید از بد بیاری نه تنها من رند آزاده به مانند سبوکشان میخانه در این دیر کهن و میخانه دنیای دون در حال سوز و گداز و انجام اعمال شاقه هستم چه بسا کسان از من بدتر، همانند کوزه شکسته و خاک کوزه‌گری درآمده‌اند.
بیت پنجم و ششم احتمالاً در تعریف شاه شیخ ابواسحاق است و در بیت هفتم پس از ذکر تعارفات بالا می‌خواهد به شاه بگوید که اشتیاق زیارت و مصاحبت تو را دارم چندان که نمی‌توانم با زبان خامه به تحریر درآورم و در بیت هشتم این افتخار را به صورت تفأل نیکو پیش بینی می‌کند. مسئله تفأل در فرهنگ مشرق زمین سابقه قدیمی و طولانی دارد. اصولاً معنای واقعی کلمه فال درعربی به معنای پیش‌بینی شگون و خوش‌بینانه است که مقابل آن در فارسی کلمه مرواست و برای فال بد تطیر در عربی مورد استعمال دارد که به معنای صدای مرغان بدشگون مثل جغد می‌باشد و در فارسی، تفأل بدشگون را با کلمه مرغوا عنون می‌کنند و متشرعین آن را به صورت استخاره از کلام‌الله مجید درآورده و عقیده دارند که آنجا که امر مشاوره با عقلای قوم گرهی از مشکلی مگشاید استخاره جایز است.
اجمالاً در ایران قدیم عقیده عموم بر این بوده است که در تفأل و فالگوش ایستادن اگر فی‌الفور به دل فال‌گیرنده و شنونده پندار نیک جوانه زند دلیل بر خوبی و عاقبت خیر و اگر اندیشه بد بروز کند نشانه ناخوشایندی خواهد بود.
و براین عقیده نظامی می فرماید:
بد آید فال چون باشی بداندیش
چو گفتی نیک، نیک آید ترا پیش

بالاخره در بیت مقطع شاعر چنین عنوان می‌کند که این اشتیاق ملاقات و دیدار را از روز ازل در نهاد خود داشته و این نهایت تعریف و تعارف را می‌رساند.

****
شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالیان