غزل ۳۰۷- هر نکته‌ای که گفتم در وصف آن شمایل

معانی لغات غزل (307)

نکته : معنی، سخن نغز.

شمایل : جمع شَمیله، خوی ها، طبع ها، چهره های زیبا.

هر کو : هرکه او.

لله : برای خدا.

دَرَّ : شیر، عمل.

لله دَرَّ قایل : خداوند به گوینده جزای نیک دهد، شیر مادر حلالش باد، خداوند گوینده را نیکی دهاد.

تحصیل : بدست آوردن، کسب کردن، گِرد کردن، فراهم کردن، فراهم کردن.

تحصیل عشق : عشق ورزیدن، رسیدن به عوالم عشق.

رندی : بی پروایی، لااَبالی گری، وارستگی.

کسب : به دست آوردن.

فضائل : فضیلت ها، کمالات، هنرها.

حلاج : حسین بن منصور حلاج بیضاوی که در 307 هجری به امر حامد بن عباس وزیر مقتدر عباسی کشته شد. مکتب او نوعی مبارزه با حکومت خلفاء عباسی را بطن خود داشت.

شافعی : به کسی که پیرو مذهب محمدبن ادریس بن عثمان ابن شافع هاشمی قریشی مطلّبی یکی از ائمۀ چهارگانه اهل سنت باشد گفته می شود.

این مسائل : اشاره به مسائل عشق و رندی در بیت دوم و ماقبل است.

حایل : مانع و حجاب.

شوخ : گستاخ، زنده دل، خوش مشرب، خونگرم.

کَشّ : شیرین حرکات، نازنین، ظریف.

نگار : نقش، کنایه از زیباروی.

مرضیة السّجایا : پسندیده خوی، نیکو اخلاق.

محمودة الخصائل : با صفات پسندیده (شاعر به حکم ضرورت شعری خصائل را جمع خصلت گرفته است. خصائل جمع خصیله به معنای پاره یی از گوشت ران و بازوست و معنای خصلت همان سرشت و ویژگی های ساختاری هر انسان است که امروزه به “ژن” نام برده می شود.)

عین : چشم، حال و وضع.

به مستان : به سوی مستان.

آب دیده : اشک چشم.

صد ره : صدبار، در صد مرحله.

لوح : صفحه پهن فلزی که کودکان بر آن مشق می کنند.

زایل : نابود شونده.

تعویذ : حفاظت، دعا و آیاتی که به منظور دفع چشم زخم بر کاغذی نوشته به گردن یا بازو می بندند و یا حمایل می کنند.

حمایل : آنچه را به شانه و پهلو می آویزند.

معانی ابیات غزل (307)

1) هر سخن نغزی که در وصف آن پسندیده خویِ صاحب جمال گفتم، هرکس شنید گفت خداوند به گوینده خیر و برکت دهاد.

2) نخست، رندی و عشق ورزی کار آسانی به نظر می آمد. عاقبت در به دست آوردن این کلمات جانم به لب رسید.

3) حسین بن حلّاج این معنی را بر بالای دار خوب ادا کرد که از فقیه شافعی اینگونه مسائل (عشق ورزی و رندی) را مپرسید (که نمی داند).

4) پرسیدم که چه وقت برجان این ناتوان رحمت می آوری؟ پاسخ داد: بدان هنگام که پای هستی تو در میان نباشد.

5) دل را به یار زیباروی شیرین حرکات و خوش مشربی داده ام که دارای اخلاق پسندیده و خصلت ستوده است.

6) (اول) مانند چشم مستت حال گوشه نشینان را داشتم و حالا چون ابرویت به آن دوچشم مست گرایش پیدا کرده ام.

7) بر اثر اشک چشم صدبار گرفتار طوفان نوح شدم و هرگز نقش جمال تو از صفحه سینه ام زدوده نشد.

8) ای محبوب، دست حافظ به مانند دعای چشم زخم می ماند خدا کند که آن را به دور گردن تو آویخته ببینم.

شرح ابیات غزل (307)

وزن غزل : مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن

بحر غزل : مضارع مثمّن اخرب

*

کمال الدّین اسماعیل (قصیده) : ای در محیط عشقت سرگشته نقطه دل

وی از جـمال رویت خوش گشته مرکز گل

*

سلمـــان سـاوجــی : زنــجیر بند زلـفت زد حــلقه بـر در دل

خیــل خــیال رویــت در دیـده ساخت منزل

*

تاریخ سرودن این غزل به طور قطع معلوم نیست لیکن می توان احتمال داد که در زمان سلطنت شاه شجاع سروده شده باشد. این غزل فاقد ایهام احتمالاً در استقبال غزلی سروده شده و مفاد بیت دوم آن بازگو کننده این مصراع است : که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها و ما می دانیم غزل شماره 1 را نیز حافظ در زمان شاه شجاع و در آن مدتی که شاه محمود بر شیراز مسلّط و شاه شجاع در حال حمله و هجوم به شیراز بود سروده شده و گمان می رود این غزل پس از تسلط دوباره شاه شجاع به شیراز سروده شده باشد.

شاعر در بیت سوم از آنجایی که حکم قتل حسین منصور حلاج را فقهای شافعی دادند لذا از زبان حلاج فقهای شافعی را فاقد عشق و احساس و روحیه جوانمردی دانسته و با ذکر این لطیفه به زین الدّین کلاه فقیه شافعی و دشمن خود نیز کنایه می زند.

بیت مقطع غزل که به صورت طنز ادا شده کمال رندی حافظ را می رساند. حافظ می خواهد دست خود را که خاصیّت تعویذ! دارد بر گردن یار خود حمایل کند تا آن دوست چشم زخم نخورد! و با در آغوش کشیدن یار و معشوقه بر سر او منّت هم می نهد که برای او خدمتی انجام داده است!
شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی